آیا انواع مختلف روانشناسان را بهدرستی میشناسید؟
کدام متخصص روانشناس برای ما بهتر است؟
امروزه درک همهی ما در زمینهی مسائل روانی نسبتبه دو تا سه دههی گذشته بیشتر شده است. خوشبختانه اکثر افراد جامعه به این نکته رسیدهاند که بهتر است در بحرانها و تغییرات زندگی و برای مسائل و مشکلات روان از متخصص کمک بگیرند؛ اما هنوز بهطور دقیق با تخصصها و شاخههای مختلف روانشناسی آشنا نشدهاند. دراینصورت اگر به روانشناسی مراجعه کنند که در زمینهی مورد احتیاج آنان دارای تخصص نباشد یا آموزش و تجربهی کافی نداشته باشد، هزینه و وقتشان را هدر میدهند. در این مطلب تا جای ممکن سعی شده حوزههای روان و تخصصها را در این زمینه توضیح دهیم که با آگاهی از آن بدانید در کدام حوزه باید به چه روانشناسی مراجعه کنید.
روان انسان در همهی امور زندگی بهنوعی دخیل است و در هر مرحله از زندگی ممکن است ما بهشکل متفاوتی نیاز به روانشناس داشته باشیم اما در وهلهی نخست، باید بدانیم دلیل ما برای گرفتن کمک چیست. مهمترین دلایل ما میتواند این 10 مورد باشد:
1) برای افزایش آگاهی یا خودآگاهی
2) برای آمادگی و مدیریت در بحران یا تغییرات زندگی
3) برای ارتقای سلامت و بهزیستی
4) برای رابطه و مشکلات میان فردی؛ از مهارتهای رابطه برای بهبود روابط با خانواده، همسر، دوست، همکار و... تا ازدواج و غنیسازی رابطه.
5) برای کمک و رهایی از رنج و مشکلات.
6) برای ارزیابی تواناییها تا مشکلات و اختلالات.
7) برای پیشگیری از مشکلات در هردورهی زندگی و موقعیتی
8) برای موفقیت بیشتر در شغل و تحصیل.
9) برای انتخاب مسیر از انتخاب رشتهی تحصیلی و شغل گرفته تا انتخاب همسر
10) برای درمان و تغییر الگو و سبک زندگی.
حالا میدانیم که به چه دلیلی و در کدام حیطه باید به روانشناس مراجعه کنیم، اما هنوز کاملا نمیدانیم کدام روانشناس در کدامیک از این حوزهها تخصص دارد. از آنجا که حیطههای تخصصی در حوزهی روان، متفاوت و گسترده هستند. ما چند حیطهی مهم این تخصص در ایران را انتخاب کرده و برای شما در ادامه توضیح میدهیم :
1- روانشناس بالینی
روانشناس بالینی افرادی را که دچار پریشانی روانی و بیماری روحی هستند. تحت معاینه و تشخیص و درمان قرار میدهد که اغلب در کلینیکهای سلامت روان، مراکز خصوصی روان و بیمارستانها کار میکنند. این روانشناسان در زمینهی انواع روشهای درمان آموزش دیدهاند. آنها میتوانند در زمینهی اختلالات و درمان کار کنند اما بدون تجویز دارو. زمانیکه یک فرد با شدتی از اختلال به آنها مراجعه میکند، ابتدا برای درمان دارویی و کم شدن شدت آن اختلال، فرد را به روانپزشک یا درمانگر اعصاب و روان ارجاع داده سپس درکنار آن با تکنیکهای روانشناسی برای حل مشکل به مراجع خود کمک میکنند. همچنین شما میتوانید برای کمک و رهایی از رنج و مشکلات و برای درمان و تغییر الگوی زندگی از این روانشناسان کمک بگیرید.
2- روانشناس کودک و نوجوان
روانشناسان کودک فعالیت خود را تحت چهار مرحلهی سنجش و تشخیص، مداخله، پیشگیری و مشورت پیش میبرند. البته در هر یک از این مراحل بسته به شرایط کودک، روشهای خاصی را بهکار میبندند. این روانشناسان اغلب با استفاده از رویکردهای رفتاری و شناختی، تکنیکهایی را به شما در جهت پرورش و رشد کودکان آموزش میدهند و همینطور با کمکهایی از جمله، دادن مشاوره برای کودکان بیشفعال، کودکان اوتیسم، آموزش مهارتهای مختلف به کودک، بازی درمانی وکمک به والدین در چالشهای دوران بلوغ و هویتیابی نوجوان و راهنمایی در این حیطه فعالیت میکنند. آنها در زمینهی پیشگیری تشخیص و مداخله در اختلالات یا مشکلات روانی کودک و نوجوان نیز فعالیت دارند. مثلا وقتی کودک شما قلدری میکند یا پرخاشگر شده یا حتی مشکلات تربیتی و رفتاری خاص موقتی پیشآمده باشد. آنها روشهای فرزندپروری بهتر را به شما آموزش میدهند. روانشناسان تربیتی، بازیدرمانگران، روانشناسان یادگیری یا حتی روانشناسانی با تخصص کودکان استثنایی نیز هر کدام جداگانه میتوانند در زمینهی کودک فعالیت کنند.
3- روانشناس سلامت
کیفیت زندگی و نوع رفتارهای انجام گرفته توسط افراد که منجربه ارتقا یا کاهش سلامتی میشود، از اصلیترین موضوعاتی است که توسط رشتهی روانشناسی سلامت مورد تاکید قرار میگیرد. از جمله موضوعات آن، بهزیستی و پیشگیری از بروز مشکلات مرتبط با سلامتی است. این دسته از روانشناسان در حوزهی درمانهای کمکی در رابطه با بهبود بیماریهای خودایمنی، آسم عصبی، صرع، خستگی مزمن، همچنین روشهای گوناگون برای تسکین دردهای بعد از عمل جراحی، انواع سردردها و میگرنها، درمان انواع افسردگی، اضطراب، وسواس و سایر اختلالات شخصیتی فعالیت میکنند.
4- روانشناس ورزشی
حیطهی کاری آنها معمولا شامل مشاورهی ورزشکاران است. این ورزشکاران میتوانند از دانشآموزان دبیرستانی باشند که در رویدادهای گوناگون برای آیندهای روشن در فعالیت ورزشی انتخاب شوند یا ورزشکاران حرفهای باشند. همچنین مجموعهای از مفاهیم شامل آموزش مهارتهای ذهنی، بهبود عملکرد، هدفگذاری، سرسختی برای رسیدن به هدف، ملاحظات روانشناختی در صدمات ورزشی و توانبخشی، مشاوره با ورزشکاران، ارزیابی استعدادها، پیگیری تمرینات، خودباوری برای موفقیت، ورزش جوانان، خودتنظیمی هیجانی و... را در بر میگیرد.
5- روانشناس سالمندان
این روانشناسان با تغییراتی که در روند پیری و تاثیر آن بر ذهن و جسم و حتی ارتباطات اجتماعی فرد در سن پیری در افراد بالای 60 سال ایجاد میشود، سروکار دارند. کمک و مداخلهی درمانی در مشکلات سالمندان مانند: ازدستدادن حافظه، زوال عقل، افسردگی، تغییر و مشکلات شخصیتی و مشکل در انجام فعالیتهای روزمره، مشکلات تغییر در الگوهای خواب، دردهای مزمن بیدلیل، تغییر در عادات غذایی، احساس بیقراری یا مشکل در تمرکز، افزایش احساسترس یا نگرانی، عصبانیت، خُلق تحریکپذیر، پرخاشگری، ناتوانیهای جسمی، عدم علاقه به فعالیتهای عادی یا حتی اعتیاد سالمندان از جمله وظایف روانشناس سالمندان است. روانشناسی سالمندی به افراد مسن کمک میکند تا بیماریهایی که از نظر عاطفی و جسمی بر آنها تاثیر میگذارد را بهبود دهند. همچنین به خانوادهی آنها در این زمینه کمک و مشاوره میدهند.
6- روانشناس مصرفکننده یا بازاریابی
آنها به مطالعهی رفتار مصرفکننده میپردازند. شما میتوانید در امور کسبوکار، برای درک بهتر مصرفکنندگان از روانشناسی بازاریابی استفاده کنید. آنها به شما مشاوره میدهند تا مخاطبان موردنظرتان را بشناسید. در این نوع روانشناسی، رفتار خرید مخاطبان ارزیابی شده و در مورد چگونگی تصمیم به خرید، اطلاعاتی بهدست میآید. همچنین نگرش مخاطب در مورد محصول یا خدمات خاص بررسی میشود. روانشناسان مصرفکننده نظرسنجیهایی در بازار انجام میدهند، گروههای متمرکز تشکیل داده و رفتار مصرفکنندگان را مشاهده و بررسی میکنند.
7- روانشناس اجتماعی
روانشناسان اجتماعی بر نگرانیهای اجتماعی تمرکز میکنند که تاثیر قدرتمندی بر رفاه فردی و همچنین سلامت جامعه بهعنوان یک کل دارد، از جمله مشکلاتی مانند مصرف مواد، جنایت، تعصب، سوءاستفادهی خانگی، سلامت عمومی، قلدری و پرخاشگری. روانشناسان اجتماعی معمولا مستقیما در زمینهی سلامت روان کار نمیکنند، اما نتایج تحقیقات آنها بر نحوهی برخورد متخصصان سلامت روان با رفتارهایی که تحتتاثیر عوامل اجتماعی است، اثر میگذارد. برای مثال، برنامههای بهداشت عمومی اغلب بر تکنیکهای متقاعدسازی که توسط روانشناسان اجتماعی برای تشویق افراد به انجام رفتارهای سالم و اجتناب از رفتارهای خطرناک بالقوه شناسایی شده است، تکیه میکنند.
8- روانشناسان جنایی
این روانشناسان مهارتهایی برای ارزیابی مجازاتهای کیفری، کمک به زندانیان با نیازهای ذهنی خود و مشورت با قانونگذاران و وکلا ارائه میدهند. همچنین ممکن است آنها تحقیقاتی انجام دهند که بر ارتباط بین قانون و روانشناسی تمرکز دارد. نقش یک روانشناس قانونی چندین جنبه دارد. ممکن است در یک پروندهی جنایی برای بررسی فهرست مظنونین و کشف شواهدی از جرم همکاری کنند یا میتوانند با مشارکت در بازسازی صحنهی جرم و انجام تحقیقات در مورد روشهای کاهش جنایت، از بروز جرم جلوگیری کنند.
9- روانشناس صنعتی سازمانی
فعالیتهای روانشناسان صنعتی بیشتر بر افزایش تولید، استخدام، طراحی شغل، برنامهریزی آموزش، ارزیابی عملکرد و بهطورکلی، هر فعالیتی که به مفهوم کار و تولید مربوط میشود، تمرکز دارد. همچنین روانشناسی سازمانی شامل فعالیتهایی است که به رضایت شغلی، کیفیت زندگی کاری، رفاه و سلامت کارکنان و روابط انسانی مربوط میشود.
10- روانشناس شناختی یا عصبی
روانشناسان شناختی، تفکر فرد، اعم از نحوهی تصمیمگیری و حل مشکل را ارزیابی میکنند. آنها به چگونگی پردازش، یادگیری، ذخیرهسازی، تشخیص و بهرهگیری از اطلاعات توسط مغز میپردازند. این روانشناسان در محیطهای مختلف مانند دانشگاه، مراکز تحقیقاتی، موسسات بازپروری و بیمارستانها فعالیت میکنند. اهداف کاری این روانشناسان، توانبخشی، احیای اجزای آسیبدیده و تحریک عملکردهای شناختی برای بهبودی است و در مورد عملکردهای آسیبدیدهی دائمی فرد، روانشناسان عصبی میتوانند به افراد در یافتن راهکارهایی برای جبران آنچه از دست دادهاند، کمک کنند.
11- زوجدرمانگران
زوجدرمانگران به یک زوج کمک میکنند تا بهدرک درستی از رابطه برسند، تعارضات و مشکلات را حل کنند و میزان رضایت از رابطه را بهبود بخشند. زوجدرمانگر موظف است به اختلافات دو نفر بهخوبی گوش دهد، مشکل هردو نفر را موشکافانه بررسی کند و برای حل آن مشکل راهکارهایی عملی نشان دهد. در طی جلسات زوجدرمانی به شما کمک میشود تا تصمیماتی منطقی و متفکرانه بگیرید که رابطهی خود را تقویت و نوسازی کنید یا درنهایت مسیر زندگیتان را از هم جدا سازید.
12- درمانگران اختلالات جنسی
از آنجا که بسیاری از مشکلات جنسی در روابط اجتماعی و مشکلات شخصیتی ریشه دارد، تنها یک روانشناس و رواندرمانگر قادر به شناسایی و ارزیابی فردی، مشکلات اجتماعی و شخصیت بیمار خواهد بود و میتواند به او کمک کند. سکستراپیست، درواقع یک متخصص بهداشت روان است که آموزش مشاورهی جنسی را تحت نظارت متخصصان این حوزه دیده است. مهارت کامل مشاوره و رواندرمانی و داشتن یک رشتهی کامل روانشناسی، نقطهی مهمی در فرآیند سکستراپی است. درمانگران جنسی آشنایی کامل با فیزیولوژی بدن، آناتومی اندامهای جنسی و عملکرد آنها دارند. آنها باید به اختلالات روانی و فیزیکی مسلط بوده و قدرت تفکیک این اختلالات از یکدیگر را داشته باشند. لازم به ذکر است، آشنایی با زمینههای فرهنگی، اخلاقی و مذهبی هر جامعه، یکی از مهمترین نیازهای یک سکستراپیست است.
13- مشاوران
مشاوره، مشورت و دریافت کمک اطلاعاتی در مورد یک موضوع است که بین مُراجع و مشاور انجام میگیرد. مشاور به افراد آموزشهایی میدهد تا دچار بحرانهای روحی نشوند و مسیر اهدافشان در زندگی را راحتتر و سریعتر طی کنند. مشاور، در مشاورههای خانواده، شغلی، تحصیلی، روانی، ارتباطی، عاطفی و رفتاری از مهارتهای روانشناختی کمک میگیرد. یک مشاور فقط میکوشد مسئلهی انتخاب و تصمیمگیری را که کاری بسیار دشوار و گاهی دردناک است، برای مُراجع آسان سازد.
علاوه بر اینکه این رشتههای تخصصی متفاوت هستند. در هر یک از این تخصصها، روانشناس و درمانگر رویکردهای مختلف و متفاوتی را انتخاب میکند که برحسب سطوح مشکل روان و دورههایی که متخصص در آن حیطه آموزش دیده، هستند. در این خصوص چهار سطح وجود دارد:
1. سطح راهنمایی:
معمولا کوتاهترین و سادهترین نوع رواندرمانی است. هدف آن، برطرف کردن مشکل یا بحران موقتی یا تصمیمگیری است مانند رویکرد کلنگر در مشاورهی شغلی یا رویکردهای TA در آموزش فردی.
2. سطح رواندرمانی تقویتی:
کمی عمیقتر از راهنمایی است. ممکن است مشاوران از رویکرد خانوادهدرمانی استفاده کنند یا یک روانشناس کودک از رفتاردرمانی استفاده کند.
3. سطح بازآموزی روانی:
رواندرمانگر قصد دارد تعادل شخصیت و ارتباط را برای سازگاری با محیط برقرار سازد. ممکن است از رویکرد شناختی رفتاری، رفتاردرمانی، واقعیتدرمانی و... استفاده کند.
4. سطح رواندرمانی عمیق:
که بازسازی روانی است و بهمنظور تغییرات عمیق و پایدار در افراد است. درمانگر بهدنبال عوامل پنهان در ناخودآگاه مُراجع که دچار اختلالی است، میگردد؛ مانند: محرکها، هیجان و احساسات، طرز تفکر و خواستههای مراجع. مهمترین روشها تجزیه و تحلیل رابطهی مراجع با رواندرمانگر است مانند رویکردهای روانپویشی و روانکاوی که متخصص به این منظور در آن حوزه آموزش دیده و کار میکند.