روز ملی انار؛ پاسداشت میوه ای کهن در فرهنگ ایرانیان

تأملی بر ریشه‌های تاریخی و نمادین انار در تمدن ایران‌زمین

در میان میوه‌های رنگارنگ و متنوع ایران، میوه‌ای هست که بیش از آن که صرفاً خوراکی باشد، نمادی است؛ نمادی از زندگی، باروری، جاودانگی. آن میوه، انار است. سرخ رنگ، پر از دانه‌های ریز که انگار به هزار امید پیوند خورده‌اند، و در فضای فرهنگی ایران از دیرباز تا امروز حضور دارد: در اسطوره‌ها، در هنر، در ادبیات، در سفره‌های آیینی و در حافظه جمعی مردم. روز ملی انار در ایران، فرصتی است برای بازگشت به این میراث فرهنگی، نگاهی دوباره به تاریخ و نماد انار و فهمی عمیق‌تر از این میوه ـ فراتر از طعم و خاصیت ـ که چگونه ستون یکی از کهن‌ترین فرهنگ‌های جهان شده است. در این مطلب، ابتدا به معرفی زادگاه و تاریخ پیدایش انار در ایران می پردازیم، سپس جایگاه و نماد آن در فرهنگ باستانی ایرانی را بررسی می کنیم و در پایان، تأثیر و بازتاب آن در ادبیات، هنر و آیین‌های سنتی مردم ایران را مرور می کنیم.

زادگاه و تاریخچه انار در ایران

درخت انار با نام علمی Punica granatum، یکی از نخستین میوه‌هایی است که بشر آن را اهلی کرده است. در منابع گیاه‌شناسی آمده است که این درخت بومی ایران تا مناطق شمال هند است.

بر اساس مطالعات، انار از هزاران سال پیش در خاک ایران کشت می‌شده و ایرانیان با آن آشنایی داشته‌اند. برای نمونه، گزارش شده است:

»زادگاه انار ایران است و ایرانیان از هزاران سال پیش با کشت و کار انار آشنایی داشته‌اند «.

از سوی دیگر، در دانشنامه‌ی فرهنگ مردم ایران آمده که واژه « انار« از فارسی باستان آمده و در متون پهلوی نیز ردپایی از آن دیده می‌شود. بنابراین، می‌توان گفت که انار نه تنها یک میوه بلکه بخشی از میراث فرهنگی ایرانیان بوده است و خاک ایران بستر آن بوده و انسان ایرانی در کنار آن زیسته، رشد کرده .

در دوره‌های تاریخی مختلف، انار به صورت نمادین رشد کرده است: در دورهٔ امپراتوری هخامنشیان نقوش گل انار دیده شده است. برای مثال، در دست یکی از فرمانروایان هخامنشی (مثل داریوش بزرگ) تصویر گل انار دیده می‌شود.

خلاصه اینکه، انار از لحاظ تاریخی ریشه‌دار است؛ درختش، میوه‌اش، واژگانش، همه گواهی هستند بر تداوم حضور آن در ایران باستان.

نماد و جایگاه انار در فرهنگ باستان ایران

نماد باروری، فراوانی و برکت

یکی از مهم‌ترین وجوه نمادین انار، دانه‌های بسیار آن است. ایرانیان باستان دانه‌های فراوان انار را نماد باروری، نسل و ثروت می‌دانستند.

برای مثال

» پر دانگی میوه انار، نشانه باروری و زیادی ثروت است. «

درخت انار در فهرست درختان مقدس ایرانی نیز قرار دارد و نماینده‌ی فراوانی و جاودانگی می‌شود.

در متون زرتشتی نیز از انار به عنوان یکی از گونه‌های میوه یاد شده است و به نظر می‌رسد که در مناسک آیینی نیز نقش داشته است.

نماد آیینی و اسطوره‌ای

در بخش اسطوره‌ها و آیین‌های ایران باستان، درختان و گیاهان نقش داشته‌اند.

انار در این زمینه نیز حضور دارد:

• در برخی منابع آمده است که انار نماد ایزد بانوی باروری، یعنی آناهیتا، بوده است.

• شکل تاج‌دار (کاسه‌مانند) میوه انار، رنگ سرخش که به آتش و خورشید تشبیه شده، این میوه را به نماد خورشید، روشنایی و باززایی نیز پیوند زده است.

• نقوش گل و میوه انار در هنر و معماری ایران باستان دیده شده‌اند، به‌ویژه در دوره ساسانی و هخامنشی که این نمادها به شکلی برجسته اجرا شده‌اند.

انار در هنر، معماری و نماد فرمانروایی

یکی از تصاویر معروف این است که داریوش یا دیگر پادشاهان هخامنشی گل انار در دست داشته‌اند، که نمادی است از قدرت، فرمانروایی، برکت و ایستادگی.

در هنر تزئینی ایران، گل‌ها و میوه‌های انار به عنوان الگوهای گیاهی بسیار به کار رفته‌اند. در دوره ساسانی، نقوش گیاهی برگرفته از گل انار و میوه آن یکی از شاخص‌های هنر ساسانی بوده است. به این ترتیب، انار تبدیل شده است به نمادی که نه فقط در زندگی روزمره، بلکه در سطح عالی فرهنگ، معماری، فرمانروایی و هنر حضور دارد.

ارتباط با مفاهیم جاودانگی و نماد شب یلدا

انار همچنین در باور عامیانه و آیینی به خورشید، روشنایی، زایش بعد از تاریکی شباهت داشته است. برای مثال در شب یلدا، میوه انار به‌عنوان یکی از نمادهای این جشن دیرینه ایرانی شناخته می شود.

در این زمینه گفته شده که سرخی دانه‌های انار شبیه شعله‌های خورشید است و این تشبیه آن را به نمادی از نور، امید و زندگی بدل کرده است.

بازتاب انار در ادب، هنر، آیین‌های مردمی و امروز

ادب فارسی و حضور شعری انار

در ادبیات فارسی، انار بارها به‌عنوان نمادی بهره گرفته شده است، در تشبیه‌ها، استعاره‌ها، نمادها. شعرا و نویسندگان فارسی‌زبان، با نگاه به سرخی دانه‌ها، رنگ و ویژگی‌های این میوه، از آن در شعر و ادب استفاده کرده‌اند.

برای مثال، این میوه در چکامه‌ها دیده شده است و شاعران آن را با مفاهیمی چون عشق، زندگی، خون، امید، سرخوشی و … پیوند داده‌اند.

آیین‌های مردمی و انار

در فرهنگ عامه ایرانی، انار جایگاه ویژه‌ای دارد:

• در شب یلدا، سفره بدون انار کامل نیست.
• در برخی نقاط، شاخه‌های درخت انار به‌عنوان نماد برکت و نزول نعمت در اوایل فصل زمستان در مراسم ها به کار می‌رود.
• واژه‌ها و اسامی محلی زیادی با «انار» پیوند خورده‌اند: شهرها، آبادی‌ها، مناطق انارخیز، مانند «اناران»، «انارستان. «

هنر معاصر، تولید و صادرات

اگرچه در این مطلب تمرکز ما برتاریخچه‌ی انار در ایران باستان بوده است، شایان ذکر است که در عصر حاضر نیز ایران یکی از تولیدکنندگان عمده انار در جهان است و این نمونه استمرار ارتباط فرهنگی و اقتصادی با این میوه را نشان می‌دهد.

همچنین انار به عنوان یکی از نشانه‌های هویت فرهنگی ایرانی مطرح شده و استفاده از نماد آن در هنر، بسته‌بندی، تبلیغات، گردشگری نیز دیده می‌شود.

معنای امروزین نماد انار

امروز، وقتی انار را می‌بینیم یا به‌ دانه‌های سرخ آن نگاه می‌کنیم، بیش از طعم و رنگ به میراثی هزار ساله می‌اندیشیم، پیوندی با نخستین باغ‌ها در ایران، با درختانی که با دست بشر کاشته شد، با مراسمی که برای آن برگزار شد و با شعری که برای آن سروده شد. انار همچنان به ما یادآوری می‌کند که زندگی پر از دانه‌های امید است، فراوانی را باید دید، و هر میوه‌ای فقط خوراک نیست، بلکه نمادی است، پیامی است، داستانی است.

سخن پایانی

با نگاهی گذرا به آنچه گفته شد، می‌توان چنین نتیجه گرفت:

• انار صرفاً یک میوه نبوده؛ بلکه در بستر فرهنگی ایران باستان، به نمادی از باروری، برکت، زندگی و نور تبدیل شده است.

• جایگاه انار در اسطوره، دین، هنر و ادبیات ایران باستان ریشه‌دار است و از دوره‌های هخامنشی و ساسانی تا امروز حضور دارد.

• این میوه در فرهنگ عامه و آیین‌های مردمی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد، به شکلی که بدون آن، بسیاری از جشن‌ها و مراسم ناقص خواهند بود.

و امروز نیز، انار همچنان زنده است؛ هم به‌عنوان محصول کشاورزی، هم به‌عنوان نماد هویتی، هم به‌عنوان میراث فرهنگی که شایسته پاسداری است.

در روز ملی انار، ممکن است ما تنها چند دانه سرخ را بر سفره بیاوریم، ولی در واقع، میراثی کهن را گرامی داشته‌ایم، و این میوه را بعنوان پلی میان گذشته و حال، میان زمین و فرهنگ، میان ما و نیاکانمان، به یاد آورده‌ایم.

امید که هر دانه انار، یادآور نعمتی باشد که از دیرباز به ما رسیده و تا آینده نیز با ما خواهد بود.