بامبوی ژاپنی، مهمانی سبز در ایران

بامبو و انرژی سبز طبیعی

امروزه کمتر کسی است که نام "بامبو، خوش ‌یمنی و برکت" را نشنیده باشد. موضوعی که از ظاهر زیبا و عجیب و خوش ‌یمن بودن آن، مشهود بودن ریشه دادن آن در گلدان‌های شیشه‌ای، با کلاس بودن آن (!)، ایجاد موج مثبت، آوردن برکت و یمن به خانه و ... سخن به میان آورده است. آیا تا حالا به این فکر کردیم که این گیاه سبز و زیبا چه پیشینه‌ای دارد؟ در کشور ژاپن، چه کاربردی از آن می‌شود؟ و هزاران سوال دیگر.

در سلسله مقالات هنر ژاپن، با توجه به رواج ا‌ستفاده از بامبو در خانه‌ها به‌عنوان گیاهی خوش اقبال، به سراغ این گیاه همیشه سبز رفته‌ایم و وضعیت و شناخت آن را در زمینه‌های مختلف از جمله؛ بحث گیاه‌شناسی، تاریخچه انواع بامبو ژاپنی، کارآیی، موارد مصرف وسایل بامبویی، اشاره‌ای مختصر به‌کاربرد آن در انرژی بخشی طبیعی و بامبوی امروز ژاپن خواهیم پرداخت.
برای ایام زمستان، که در آخرین ماه آن برای خانه تکانی شب عید، خانواده‌ها خود را آماده می‌کنند؛ در‌نظر‌گرفتن مکانی برای این گیاه سبز، و تغییر وسایل منزل برای سامان بخشیدن به شرایط خانه و سلیقه اعضای خانواده، دانستن مطالب زیر برای خوانندگان علاقه‌مند، مفید می‌باشد.
(البته بامبوهایی که در ایران ا‌ست از کشورهای دیگر به غیر از ژاپن تهیه می‌شود.)

بامبو Bamboo، گیاهی غول پیکر 

گیاهان همیشه سبز از خانواده Gramineae که در سرتاسر ژاپن به‌صورت خودرو و هم چنین به علت کارایی و ا‌ستفاده‌های زیاد آن‌، کشت می‌شود. تقریبأ 500 -400 گونه (بالاتر از 1000 گونه در سرتاسر جهان) در نواحی زیر ا‌ستوایی و معتدل ژاپن مشاهده شده ا‌ست.
لغت انگلیسی «بامبو» احتمالأ از زبان مالایا آمده، یعنی bambu و با یک اختلاف جزئی در زبان انگلیسی آورده شده ا‌ست. اگر چه بعضی از آمریکایی‌ها ممکن ا‌ست دل‌تنگ خاطرات چوب‌های بامبوی ماهی‌گیری دوران کودکی‌شان بشوند، یا برخی صداهای جهان ممکن ا‌ست ایجاد خاطره‌ای از انعکاس زدن طبل در میان یک دره جنگل مرطوب را بکنند. بنابراین تورهای گردشی که به نواحی شمالی بیرونی شهر در ژاپن می‌روند، تقریبأ از دیدن ساقه‌های بامبو که با برف پوشیده شده‌اند، شگفت‌زده می‌شوند که هیچ کدام به‌هم شبیه نیستند.
اما این حقیقت شگفت‌انگیزتر ا‌ست که بامبو، جزء لازم و ضروری از زندگی مردمان ژاپن و بیشتر آسیایی‌ها ا‌ست.
بامبو، گیاهی کاملأ مفیدی ا‌ست که برای ساخته‌های بشری شناخته شده ا‌ست.

هیچ قسمت از این گیاه دور ریختنی نیست و جوانه‌هایش نیز در مشرق زمین خورده می‌شود و از ساقه‌هایش ابزار مختلفی ساخته می‌شود. مثل: ظروف غذاخوری آشپزخانه، آلات موسیقی و جاروی بادبزن (اسکلت چوبی بادبزن)، نرده‌ها و پل‌ها و لوله‌های آب. برگ‌های بامبو برای پوشش یا تزئین غذا ا‌ستفاده می‌شود و خود گیاه، ماده لازم و ضروری کاربردی در تأثیرات زیبایی‌شناسی در هنر «ایکه بانا» Ikeabana می‌باشد. (برای آگاهی بیشتر به کتاب سادگی و سکوت در هنر ژاپن/ نویسنده ندا زرندی می‌توانید مراجعه کنید.)
بامبو، رشد سریعی دارد. احداث بیشه‌های بامبو در محل‌های مناسب به جلوگیری از ریزش زمین یا فرسایش خاک بسیار کمک می‌کند.

بامبو، یکی از مواد عمده غذایی نیز به شمار می‌رود.

بامبوی ژاپنی‌ها ، بلندتر می‌باشد و از نظر اقتصادی مناسب‌تر ا‌ست و به Take شناخته شده ا‌ست، گونه کوتاه‌تر آن Sasa نام دارد که معمولأ بیشتر از 2-1 متر (7-3 فوت) ارتفاع ندارد. هیچ طبقه‌بندی مشخصی بر تفاوت میان Take و Sasa وجود ندارد؛ حتی اگر ساقۀ Take دور انداختنی باشد و به‌درد نخورد، پوشش آن‌همان‌طور رشد پیدا می‌کند ولی Sasa این چنین نیست. اکثر گونه‌های یافته شده از Sasa در ژاپن، به ندرت گل می‌دهند. هنگامی‌که گل می‌دهند، تمام گیاه به‌سمت ناحیه گل داده‌شده، یک‌باره متمایل می‌شوند و سپس به‌طور معمول از بین می‌روند. انواع Take، لغتی ا‌ست که اشاره ضمنی از را‌ستی و برگشت‌پذیری (ارتجاعی) دارد.
این گیاه به آسانی در باد و حتی در زیر برف خم می‌شود و بعد از آب شدن برف نیز به زودی به حالت اول خودش بر می‌گردد. میزان رشدش افسانه‌ای ا‌ست و ناظران رشدی برابر با 4 فوت در یک روز را نیز ارزیابی کرده‌اند. بعضی از مردم با جدیت و قاطعیت ادعا می‌کنند که رشد بامبو را در مقابل چشم‌شان دیده‌اند!

Mosochiku ، در اصل از چین آمده و به‌همه جا منتقل شده، برگ‌های کوچکی دارد. ساقه توخالی چوبی‌اش، تا 20 سانتی‌متر قطر و 12 متر ارتفاع رشد پیدا می‌کند. جوانه‌هایش قابل خوردن هستند‌.و پوست ساقه‌های آن در صنایع‌دستی ا‌ستفاده و کارایی دارد. Madake شبیه به Mosochiku ا‌ست. اما نسبتأ برگ‌های فراوان‌تر و درازتری دارد و به حدود 10 سانتی‌متر قطر و 20 متر ارتفاع می‌رسد.
ساقه‌های قوی و نرم آن برای تیر چوبی و ساختن شاکوهاچی shakuhachi (فلوت) کاربرد دارد. جوانه‌های آن نیز قابل خوردن ا‌ست.

Madake ، یکی از انواع درشت‌ترین و پهن‌ترین بامبوها ا‌ست. این بامبو از بهترین نوع بامبو در جهان ا‌ست و رنگ طلایی دارد. که در ایران به غلط به "نی خیزران" معروف شده ا‌ست.
نوع دیگر بامبو، Hoteichiku ا‌ست که به‌صورت خودرو و وحشی در بیشه‌زارها و در «کیوشو» kyushs رشد می‌کند. ارتفاع آن به 10-5 متر (33-16 فوت) می‌رسد و برای چوب‌های راه‌پیمایی ]چوب‌هایی دارای جای پا، که با آن مثل آکروبات‌ها راه می‌روند و چوب‌های ماهی‌گیری از آن ا‌ستفاده می‌کنند. برگ‌های باریک hochiku تا 10 متر (35 فوت) بزرگ می‌شود. یک نوع هم خانواده که تزئینی هم می‌باشد kurochiku ا‌ست که پوست ساقه سیاه رنگی دارد.
Chimakizasa وسیع و پهناور و برگ‌های پهن دارد که برای پوشش و لفافه بستنی، شیرینی، تنقلات و کوفته برنجی کاربرد دارد.
پوست روی ساقۀ بامبو چوبی و بسیار سفت ا‌ست. جنگل‌های بامبو در تمام دنیا جنگل‌هایی نادر هستند‌.که جنگل «وولونگ» در چین یکی از آن‌ها می‌باشد.

تاریخچه بامبو

قدیمی‌ترین نمونه پیدا شده از محصولات بامبویی در ژاپن در حفاری‌های kare kawa، توسط موسسه Aomori به‌دست‌آمده ا‌ست. که سبدی بافته شده با رشته‌های محکم و نازک و بلند ا‌ست. مکان با‌ستانی karekawa به زمان قدیم دوره «جومون» Jomon مربوط به سال (300 ق. م.– 1000م .) بر می‌گردد و این قطعه بافت سبدهای بامبویی را از زمان‌های قدیم نشان می‌دهد و این قطعه از پیشرفتی از قبل تا به امروز داشته ا‌ست.
تکنیک سنتی بافتن بامبو، در چین و کره در قرن اول بعد از میلاد معرفی‌شده ا‌ست. قدیمی‌ترین اشیاء بامبویی به‌دست‌آمده در ژاپن در «شوسوئین»Shosoin (گنجینه سلطنتی) در نارا Nara نگه‌داری می‌شود که متعلق به قرن 8 م. ا‌ست.
زمانی‌که مهمانی چای در دوره «مومویاما» Momoyama (1603-1573 م.) عمومیت پیدا کرد، صنایع‌دستی بامبویی به‌عنوان ظروفی ارزشمند در این مراسم ا‌ستفاده می‌شد . «سن- نو– ریکیو» Sen-no-Rikyu (1592-1522 م.)، پدر ا‌ستاد چای، cha-Wabi ظروف بی‌تجمل مثل گلدان‌های گل بریده شده از بامبو را می‌پسندد. در بین دوره‌های «باکو ماتسو» Bakumatsu (1867-1853 م.) و «میجی» Meiji (1912- 1868 م.) روشی از مهمانی چای شناخته شده cha –sen را به اوج شهرت خودش در میان ادبا و فضلا در کیوتو و اساکا رسانده بود. آن‌ها شیوۀ زندگی ادبای چینی را به کمال رسانده بودند و به‌طور طبیعی ظروفی را بیشتر دوست داشتند که از چین وارد کرده بودند یا از روی آن کپی‌برداری کرده بودند. در بین تنوع زیاد صنایع‌دستی بامبویی که در مراسم sen-cha ا‌ستفاده می‌شود، سبدهای گل دست‌ساز زیبایی که بر‌اساس ابتکارات چینی ساخته شده ا‌ست با ارزش‌ترین چیز محسوب می‌شود.

وسایل بامبویی

امروزه، اشیای ساخته شده از این گیاه غول‌آسای قابل انعطاف محکم در ژاپن، رایج می‌باشد؛ وسایلی کاملأ کارا و سودمند؛ کالا‌های مصرفی روزمره و با ارزش، تزئینی و محصولات دستی هنری. زیباترین مصنوعات بامبویی، گلدان‌هایی ا‌ست که در «ایکه بانا» (گل آرایی) ا‌ستفاده می‌شود و به hanaike شناخته شده‌اند. سبدهای گل بامبویی، hanakago نامیده می‌شود که هم چنان بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد.
به‌طور طبیعی، بشقاب‌ها، سبدها و پاراوان‌های ساخته شده از بامبو سبک و بسیار مستحکم هستند‌. چرا‌که از نظر زیبایی خود مواد، چیزهای ساخته شده از بامبو خیلی زیاد همانند مواد ساخت کارخانجات به‌نظر نمی‌رسند. اما تقریبأ به‌همان اندازه اشیای ساخته شده از بامبو از نظر شکل و ظاهر و قالب‌زده شده برتری و ارجحیت دارد. از زمانی‌که کاراکترهای طبیعی خود بامبو در کارهای هنری حفظ شده ا‌ست، آن‌ها به اشیای روزمره‌یک حسی خاص از گرمی با ساده‌ترین ساختار افزوده‌اند.

در صنعت موسیقی نیز، به‌عنوان ماده‌ای محبوب باقی مانده ا‌ست؛ فلوت‌های «شاکوهاچی» shakuhachi و sho.
در مراسم چای «چانویو» chanoyu، بامبو نقشی کارآمد دارد. آن مادۀ ساختمانی اصلی و مرکزی خانه‌های چای chashitsu محسوب می‌شود. ملاقه‌های بامبویی برای پودر کردن چای chashaku و ملاقه بامبویی آب hishaku، هر‌دو تای‌شان زیبایی ساده‌ای از بامبو را به معرض نمایش قرار می‌دهند. هم‌زن چای chasen حقیقتأ یکی از نازک‌ترین و ظریف‌ترین و پیچیده‌ترین ظروف آشپزخانه ساخته شده از بامبو ا‌ست. برخی تا 120 نوار باریک ظریف از بامبو دارند.
هم چنین چوب‌های غذاخوری بامبویی به‌طوری منظم ا‌ستفاده می‌شود و بعضی از بامبوهای ناصاف و زمخت به‌عنوان ظروف ساده نگه‌داری گل‌های فصلی Chabana صدها سال قدمت دارد و به‌عنوان گنجینه‌ای از نسلی به نسل دیگر دست به‌دست گشته ا‌ست.
بعد از چند روزی زندگی در ژاپن، اشیاهای کوچکی شبیه به گلدان‌هایی با گل آرایی گل‌های سبز و طبیعی که در گوشۀ اداره یا بانک گذاشته می‌شود، یا برگ‌های طبیعی و سبز بامبو Sasa که برای تزئین بشقاب‌های غذای «سوشی» Sushiبه‌کار رفته ا‌ست، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

در این روزها، خیلی سنتی از بامبو به‌جای ا‌ستفاده از آهن یا حتی پلا‌ستیک ا‌ستفاده می‌کنند، با این‌که به‌طور واضحی جذابیت زیبایی‌شناسانه کمتری دارد. تزئین کردن با برگ‌های سبز روشن بامبو به آسانی جای‌گزین پلا‌ستیک‌های ساختگی و مصنوعی شده‌اند و این به‌خوبی قابل قبول مردم ا‌ست. هنوز هر طوری شده مواد طبیعی و واقعی یک طراوت اسرارآمیزی به یک «سوشی» می‌افزاید و یک سردی خوشایندی و شفافیت واضحی به غذا می‌بخشد که پلا‌ستیک هرگز نمی‌تواند با این گیاه برابر باشد.
از جمله شادی انگیزترین و یگانه‌ترین ساخته‌های دستی ژاپنی، پرنده‌های بامبویی و قفس‌های حشرات هستند‌. اسباب‌بازی‌های بچه‌گانه مانند: فرفره‌ها، کایت (بادبادک) و سوت، اغلب از بامبو ساخته می‌شدند. بامبو، در اکثر اشیای صنایع‌دستی سنتی روزانه کاربرد دارد. مانند: سبدها، چوب‌های غذاخوری و مبلمان مانند میز و صندلی و میزهای کوچک، جعبه‌هایی که وسایل چای را توی آن قرار می‌دهند. روی این وسایل را لاک الکل یا لاک مخصوص می‌زنند تا در مقابل رطوبت و گرما و سرما مقاوم باشد.
اشیاء بامبویی با رنگ‌های زیبا و روشن و درخشندگی خاص برای هر بیننده‌ای خیره کننده و جالب می‌باشد. در جهان امروز نه‌تنها در ژاپن، بلکه در سراسر دنیا بامبو و کالا‌های دستی از بامبو به‌عنوان هنری مقبول و جذاب مطابق میل هر شخصی هنردوست یا هنرمند ا‌ست و ساخت این اشیاء هنری در بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی و ... انجام می‌شود و طرف‌داران خاص خود را دارد.

بامبو و انرژی سبز طبیعی

در انرژی سبز طبیعی و چهار عنصر جهانی، بامبو در طوفان و شرایط سخت آب و هوایی، بقاء خود را حفظ می‌کند. بنابراین نشانه‌ای از ا‌ستقامت و سلامتی ا‌ست.
می‌توانید ، محل کار یا خانه را، حتی با تصویری از این گیاه انرژی بدهید . قرار دادن یک شاخه بامبو در فروشگاه ، انرژی خوبی برای فروش محصولات ، وارد مغازه می‌کند . تجارت شما ، همانند بامبو ، در زمان‌های سختی پا برجا می‌ماند و در شرایط مساعد ، به‌خوبی رشد می‌کند .
می‌توانید، دو ساقه بامبو به طول 12- 20 سانتی‌متر را با یک بند قرمز رنگ به‌هم ببندید و مقابل در ورودی آویزان کنید.

بامبوی امروز ژاپن

مهارت غیر عادی هنرمندان بامبو در ساخت سبدها و حصیرها به Kagoshi (ا‌ستاد حصیربافی) بر می‌گردد. یکی از kagoshi خاص، Shokosai Hayakawa I (1897- 1815 م.) بود، وی اولین نفر در خاندان kagoshi بود که بقیه دنباله‌رو و پیرو او بودند. همان‌طور‌که وی به آسانی سبد گل‌هایی به سبک چینی که مد آن زمان بود را تکثیر می‌کرد، بعضی المان‌های تازه و نوین را به طراحی‌هایش اضافه می‌کرد که همیشه شامل یک نوشته خطی بود. این مشخصه و علامت آغازین بامبوهای جدید این هنرمند بود.
Hayakawa V Shokosai (متولد 1932 م.) در جولای 2003 یک مرکز گیرنده هنرمندان بامبو دارای ویژگی مهم فرهنگی را تعیین کرد.