هیچ ربطی بین تکنولوژی و احساس تنهایی وجود ندارد

گفت‌وگو با «مصطفی آب‌روشن»، دکترای جامعه‌شناسی

جدای از نگاه روان‌شناختی به موضوع تنهایی، مسئله انزوا و میل به تنها شدن در میان آدم‌ها از مهم‌ترین مباحث جامعه‌شناسی در عصر امروز به شمار می‌آید. فراوان‌اند جامعه‌شناسانی که این مسئله را در اولویت پژوهش‌های خود قرار داده و حتی بر بازتاب اهمیت آن میان دولتمردان و رسانه‌ها تاکید می‌کنند. در این بخش از پرونده ویژه به سراغ دکتر «مصطفی آب‌روشن» رفته‌ایم تا با او در خصوص ماهیت تنهایی فرد در اجتماع گفت‌وگویی هر چند کوتاه، اما حاوی مطالبی ناگفته داشته باشیم. دکتر آب‌روشن که مقالات و پژوهش‌های فراوانی را دراین‌خصوص به رشته تحریر درآورده، معتقد است تغییر سبک زندگی افراد نسبت به قرون گذشته به شکل فزاینده‌ای انسان را با احساس تنهایی روبه‌رو می‌کند.

آیا تنهایی به‌عنوان معضلی اجتماعی، پدیده‌ای تازه و نوظهور است یا ریشه آن را می‌توان از بدو پیدایش تمدن هم جست‌وجو کرد؟

تغییر خانواده گسترده به هسته‌ای و کوچک‌شدن بعد خانواده، به شکل اجتناب‌ناپذیری موجب کاهش دایره روابط اجتماعی انسان‌ها شده است. بالطبع تنهایی در گذشته‌های دور نیز وجود داشته اما معضلی فردی بوده است، ولی امروزه به علت کثرت و فراوانی، به‌عنوان چالشی اجتماعی تلقی می‌شود؛ به عبارتی دیگر، در گذشته به علت حاکم بودن نظام اشتراکی، خانواده در قالب گسترده حاکم بوده، به‌طوری‌که مسئله فرد، دغدغه‌ای جمعی تلقی شده و افراد کمتر احساس تنهایی می‌کردند؛ لذا احساس تنهایی رابطه معناداری با تحولات مدرن دارد.

آیا این تصویر کلیشه‌ای که هر چقدر جوامع به‌سوی تکنولوژی و زندگی مدرن می‌روند انسان‌ها بیشتر دچار انزوا و تنهایی می‌شوند، صحیح است؟

خدمتتان عرض کنم که فردیت و آزادی عمل انسان در جوامع سنتی، عموما به نفع منافع اجتماعی نادیده انگاشته می‌شد؛ لذا حفظ حریم خصوصی یکی از ضرورت‌های اجتماعی و از پیامدهای آشکار و مثبت مدرنیته بوده است. نباید فراموش کرد که تنهایی به‌مثابه سبک زندگی در جوامع مختلف پذیرفته شده، زیرا یک انتخاب آگاهانه است؛ اما احساس تنهایی را می‌توان به‌عنوان یکی از پیامدهای ناخواسته مدرنیته تلقی کرد؛ بااین‌حال هیچ رابطه معناداری بین تکنولوژی و احساس تنهایی وجود ندارد.

چرا تنهایی تا این اندازه برای جوامع مختلف به شکل معضلی جدی درآمده است؟ 

در اصل، شاخصی برای احساس تنهایی در جامعه وجود ندارد، اما وقتی که تنهایی به بخش بزرگی از افراد جامعه تسری پیدا می‌کند و در قالب انواع بیماری‌های روان‌شناختی و یا آسیب‌های اجتماعی خود را نشان می‌دهد، زنگ خطر را برای نظام اجتماعی به صدا درمی‌آورد. 

با این حساب، جامعه چگونه فرد را به‌تنهایی سوق می‌دهد؟

احساس تنهایی، به‌خصوص در جامعه ما، انعکاس نادیده‌شدن و رانده‌شدن است و معمولا در برابر مشارکت قرار می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر، کسی که مشارکت اجتماعی فعال نداشته باشد و به‌نوعی منزوی شده باشد، دچار طردشدگی است. طرد اجتماعی از مسائل ذهنی و نگرشی آغاز می‌شود و در شرایط عینی خود را بروز می‌دهد.

در کشوری مثل ایران، مسئله تنهایی را تا چه میزان تهدید‌کننده تلقی می‌کنید؟

آنچه که در جامعه ما به اشکال مختلف خود را نشان می‌دهد تنهایی ناشی از نادیده‌انگاری و طرد‌شدگی جوانان جامعه است. گوشه‌گیری و احساس طرد‌شدن از سوی جامعه عوارض و پیامدهای زیادی را در پی دارد که کمترین پیامد آن تخریب است. افراد دوست دارند که به‌نوعی شایستگی‌هایشان را در گروه‌های اجتماعی نشان دهند تا پایگاه متناسبی را در جمع کسب کنند و به این متمایز‌بودن و متمایز دیده‌شدن افتخار می‌کنند. زمانی که فرد تصور کند جامعه خدمتی به او نمی‌کند و در نقطه مقابل نیز خودش نمی‌تواند خدمتی را به جامعه ارائه دهد، دچار یأس و سرخوردگی می‌شود و احساس می‌کند که از جامعه طرد شده است. این احساس در برخی موارد حتی باعث خودکشی، آسیب رساندن به دیگران، اعتیاد، طلاق و سرخوردگی می‌شود

گروهی دیگر از جوانان نیز در واکنش به دیده‌نشدن در خانواده و نظام اجتماعی دچار انفعال می‌شوند که بی‌تحرکی، یأس و گرایش به مواد مخدر از پیامدهای ناخواسته آن است. با نگاهی گذرا در کافی‌شاپ‌ها و قلیان سراهای سطح شهر درمی‌یابیم که جوانان زیادی به این‌گونه مکان‌ها پناه می‌برند تا از فشارهای روحی ناشی از تنهایی و دیده نشدن بکاهند.

در حل این معضل چه راهکارهایی را کارآمد و مؤثر می‌دانید؟

بایستی فضای پویا و با نشاطی متناسب با روحیات جوانان در کشور ایجاد شود و نه‌تنها به آنان اعتماد کرد، بلکه مسئولیت‌هایی را به آن‌ها سپرد تا جوانان بتوانند به آینده شغلی و اقتصادی خود امیدوار شوند و از ناامنی شغلی در آینده نهراسند. نظام آموزش و پرورش و رسانه‌های جمعی بایستی احساس مهم‌بودن و حس تعلق خاطر به جامعه را در جوانان ایجاد و حفظ کنند؛ چرا که اگر به این سرمایه‌های اجتماعی بها داده نشود، همبستگی اجتماعی و امید به آینده در نسل جوان از بین می‌رود و به‌طور قطع شاهد آسیب‌های فراوانی در جامعه خواهیم بود.