خلاقیت گمشده

مورد کاوی خلاقیت

همه ما اسم خیلی از ویژگی‌ها و موارد مهم و پر‌کاربردی را که زیاد تکرار می‌شوند، شنیده‌ایم و فکر می‌کنیم که خوب میدانیم چه هستند و جایگاه و کاربردشان هم واضحند.اما واقعا این امکان ندارد که همیشه از همه چیز آگاه بوده و اطلاعات کافی داشته باشیم. به‌طور نمونه، نام خلاقیت و خلاق‌بودن برای همه ما آشنا است، اما شاید واقعا درجه اهمیت و نشانه‌هایش را در جای درست که باید بدانیم، تشخیص نمی‌دهیم.

راز سیندرلا 

شیما / 49 ساله / دکترای تاریخ

در ذهن شیما سوالی بزرگ بود؛ به‌قول خودش یک جور معما که می‌خواست من آن را برایش حل کنم. شیما از جاری‌اش تعریف می‌کند و سوال او این است که چرا جاری او، حمیده، آن‌قدر محبوب و مورد توجه و تشویق همه فامیل و آشنایان است؟ من کنجکاو شدم و از شیما خواستم که در مورد او برایم بگوید و او گفت:

«می‌گویم، اما فکر نکن که من حسودم؛ فقط برایم جای سوال دارد که چطور من با مدرک دکتری، چهره‌ای بهتر و خانواده‌ای مرفه‌تر از حمیده به اندازه او مورد توجه قرار نمی‌گیرم؛ در‌صورتی‌که وقتی مهمانی می‌گیرم، من بهترین غذاها را سفارش می‌دهم، ولی او خودش یک مدل غذا و دسر و سوپ را طوری تزئین می‌کند که از سفره او بیشتر از میز مجلل من تعریف و تمجید می‌شود.

از نظر اقتصادی هم ما از برادر شوهر کارمندم بالاتریم. او حتی به حمیده اجازه کار‌کردن در بیرون از خانه را نداده است، اما حمیده با درست‌کردن جعبه کادویی در خانه سفارش کار می‌گیرد و برای خودش درآمدی دارد. خانه آن‌ها با وسایل معمولی و کمی تغییرات و تزئین با گل و گلدان که سلیقه حمیده است، از خانه لوکس ما دل‌نشین‌تراست؛

حتی خود من هم فضای زیبا و خوش آب‌و‌رنگشان را دوست دارم و برایم ابتکارات حمیده در خانه‌اش جذاب است. حمیده چهره جذاب و زیبایی ندارد، اما هر دفعه با آرایش و مدل مو و لباسش خودش را جذاب می‌کند. گاهی می‌گویم حتی زبان چرب و نرم هم ندارد که بگویم به این خاطر محبوب است. برادر شوهرم عاشقش است و می‌گوید حمیده مثل یک دختر شاد و پرشور است که هیچ‌وقت برایش پیر و تکراری نمی‌شود.

دختر حمیده هم با لباس‌هایی که او برایش می‌دوزد، خوش‌تیپ‌تر از دختر من است که برایش لباس‌های مارک‌دار می‌خرم. خلاصه از هر جهت که فکرش را بکنید، جایگاهی برای خودش دارد که من به او نمی‌رسم. من واقعا مشتاقم تا راز سیندرلا‌بودن حمیده را کشف کنم.»

تحلیل روان‌شناختی

رازی وجود ندارد و تنها ویژگی‌ حمیده که از ثروت و تحصیلات شیما بی‌نیازش کرده، هوش و خلاقیتش است. خلاق‌بودن حمیده با چیدمان خانه و تزئین و خیاطی‌ و حتی نحوه لباس و آرایشش او را جذاب و موفق نشان می‌دهد. زنان شاد به دنبال یادگیری و تغییر هستند و قدرت خلاقیت خود را دست‌کم نمی‌گیرند. مانند حمیده در اطرافمان زیاد دیده می‌شوند. خانمی که حتی همسرش اجازه کار در بیرون را به او نداده و او با خلاقیت و خوش‌فکری راه‌حلی برای خودش پیدا کرده است. خلاقیت به با‌سلیقه‌بودن و هنرمندی محدود نمی‌شود.

خلاقیت در نحوه برخورد و حل مسائل زندگی فرد هم جلوه‌گری می کند و به انتخاب مسیر خوب و موفقیت می‌رسد. به عقیده روان‌شناس بزرگ، «آلفرد آدلر»، شخصیت آدمی فقط از استعدادهای ذاتی و تاثیرات محیط خارجی و تعامل بین این عوامل شکل نمی‌گیرد، بلکه خلاقیت و ابتکاری نیز در این میانه وجود دارد؛ یعنی انسان برای ارضای نیاز برتری خود، عوامل زیستی و اجتماعی را به صورت خلاقانه و ابتکاری در تجربیات جدیدتر استفاده کرده و سبک زندگی‌اش را تعیین می‌کند.

نابغه خلاق کوچولو

امیرمحمد / 7 ساله

چهره غمگین و نا امیدانه مادر امیر محمد را فراموش نمی‌کنم؛ وقتی‌که از نگرانی‌هایش بابت رفتارهای به‌نظر عجیب پسرش صحبت می‌کرد. او این‌طور شروع کرد که: «بعد از 11 سال، خدا امیرمحمدم را به ما داده است. او تمام امید و زندگی ماست، اما رفتارهای عجیب و نگران‌کننده‌ای را از خود نشان می‌دهد؛

پسرم اصلا بچه متعادلی نیست. خیلی بازیگوش و سر‌به هواست و هیچ‌کدام از اسباب‌بازی‌هایش را سالم نگذاشته و همه را خراب کرده تا ببیند داخلش چیست. سبک بازی‌کردنش هم خیلی با کودکان دیگر فرق دارد. ما برای تنبیه برایش اسباب‌بازی نخریدیم، ولی باز خودش را به نحوی سرگرم می‌کند. از دست او حتی وسایل خانه و آشپزخانه هم در امان نیست.

گاهی می‌خواهد آشپزی کند و اصرار دارد که به‌جای یک چیز در غذا، یک ماده غذایی دیگر بریزم یا گاهی غذایش را در لیوان و ظرفی دیگر می‌ریزد و واقعا هم با شوق خاصی این کثیف‌کاری‌ها را انجام می‌دهد. او به‌جای رنگ‌آمیزی با آبرنگ و گواش، با آن‌ها بازی می‌کند؛ مثلا رنگ‌ها را با هم مخلوط می‌کند و می‌گوید می‌خواهم یک رنگ جدید دربیاورم و تمام اتاق و وسایلش را کثیف می‌کند.»

گفتم که واقعا به‌خاطر همین‌ها نگرانید؟»

او گفت: «نه؛ گاهی نگران می‌شوم که چرا این‌قدر توهمی و خیال‌پرداز است و از اشکال و رنگ‌های درهم‌وبرهم برای خودش شکلی تصور می‌کند و  به دنیای هپروت می‌رود.»

پرسیدم: «دنیای هپروت از نظر شما کجاست؟»

گفت: «در نقاشی درهم‌وبرهم یک شکلی می‌بیند که به سختی می‌شود آن را تشخیص داد و برایش اسم می‌گذارد و می‌گوید که مامان ببین، این یک موتور است؛ آن هم پادشاه با تاج! یا حتی خمیر‌بازی که می‌کند، مجسمه عجیب و غریبی می‌سازد که شبیه آدم فضایی است. شاید آن شکل از دید بچه‌های دیگر ترسناک باشد، اما او درموردش داستان هم می‌سازد.

او با شخصیت‌های خیالی‌اش هم صحبت می‌کند. یک بار او در تفکر بود و یک دفعه به سمت اتاق رفت و در را بست. من کنجکاو شدم و چند دقیقه بعد رفتم و دیدم که لباس‌ها را بر سر چوب‌لباسی ایستاده گذاشته و شبیه آدم درست کرده و با او صحبت می‌کند. این‌ها همه توهماتی هستند که پسرم دارد. تنها چیزی که باعث شده من کمتر نگران شوم، این است که او با کاغذ و مقوا چیزهای خارق‌العاده‌ای می‌سازد؛ مثل ماشین و ساختمان.»

مادر امیر محمد همچنان مثال می‌زد تا نهایتا علت رفتارهای پسرش را برایش توضیح دادم که پسرش یک پسر خلاق و باهوش است و او اعتراف کرد که هیچ‌وقت به ذهنش خطور نکرده بود که خلاقیت به این شکل باشد.

تحلیل روان‌شناختی

خیال‌پردازی و خلاقیت در کودکان از دو سالگی تا هفت سالگی دیده می‌شود و کاملا طبیعی است؛ به‌خصوص کودکانی که تنها بازی می‌کنند خلاق‌تر و خیال‌پردازتر هستند. سرگرمی با شخصیت‌سازی و دوست خیالی داشتن هم نه‌تنها مشکلی ندارد، بلکه نشانه خلاقیت و هوش کودک است. بزرگ‌ترین اشتباهی که والدین می‌کنند، سخت‌گیری و محدود‌کردن کودک است که در این مورد نمونه شایع این مشکل را داشتیم.

کودکان خلاق اغلب اقتدار، محدودیت‌ها، منطق و انتظارات والدین را زیر سوال می‌برند. به‌خاطر آگاهی‌نداشتن مادر از خیال‌پردازی امیر محمد،  او ازکلماتی مثل توهم و دنیای هپروت استفاده کرده و خلاقیت و هنر او را با کثیف‌کاری و خراب‌کاری معنا کرد و هیچ بعد مثبتی به آن‌ها نداد که به خلاقیت کودکش مسیر دهد؛ در‌صورتی‌که یکی از نشانه‌های قوه تخیل و هوش امیر‌محمد همان پیدا‌کردن اشکال و صورتک‌های آشنا از نقش و نگار در رنگ بازی‌هایش بوده که اصطلاح علمی آن را «لئوناردو داوینچی» بنام «پاریدولیا» معرفی کرد و آن را نشانه خلاقیت هنرمند دانست.

بسیاری از والدین با رفتارهای غلط، هنرمندی کودکان را ازبین می‌برند. والدین ممکن است این رفتارهای خلاق را خیلی عجیب و غریب، نابالغ، غیر‌عادی یا شیطانی بدانند. ضروری است والدین اطلاعات کافی و لازم را درخصوص ماهیت خلاقیت و فرایند آن داشته باشند. هر کودک يک هنرمند است و همه آن‌ها نياز به مقداري آزادي براي کشف خلاقيتشان از طريق ابراز هنري دارند.

حتی لازم است يک قسمت از ديوار خانه یا حیاط یا بالکن را در اختیار کودک بگذارید تا هنرش را تجربه و شکوفا کند. کودکان خلاق اغلب بسیار با‌نشاط و پر‌سر‌و‌صدا هستند و با بازی یاد می‌گیرند و آزمایش و خلاقیت می‌کنند. کودک شما اگر اسباب بازی‌هایش را می‌شکند، به‌خاطر حس کنجکاوی اوست؛ مانند امیر محمد که حتی آزمایش‌کردن با غذا هم در این سن نشانه خلاقیت زیادش است.