در جمعی، ولی تنهایی

انزوا یا تنهایی اجتماعی چیست؟

در جمع سکوت می‌کرد، نه صدای موافقتش را می‌شنیدیم و نه صدای مخالفتش را؛ فقط گهگاهی ساعتش را به نشانه‌ی بی‌حوصلگی نگاه می‌کرد. گاهی هم اگر نظرش را می‌پرسیدیم، سری تکان می‌داد. اما وقتی گوشی موبایلش را به‌دست می‌گرفت، ساعت‌ها مشغول آن می‌شد. از او پرسیدم: «در گوشی‌ات چه چیز جذابی وجود دارد؟» و او جواب داد: «با دوستم چت می‌کنم، گاهی عکس‌های رنگ و وارنگ بقیه را لایک می‌کنم و گاهی هم بازی می‌کنم.» پرسیدم: «تو که معمولا خیلی کم‌حرفی؟ من دوستت را می‌شناسم؟» لبخندی زد و گفت‌: «در فضای مجازی با هم آشنا شدیم. خودم هم ندیدمش!» پرسیدم: «سخت نیست این دوستی مجازی؟» جواب داد: «من فرصت رفت‌و‌آمد را ندارم! دردسر دارد. او یک اسم و تصویر از من دارد و من هم همین‌طور!» پرسیدم: «پس تو یک دوست صمیمی هم در فضای واقعی نداری؟» نگاهی به من کرد و گفت‌: «حوصله‌ی رفیق‌بازی ندارم. آخرش که چه!» در همین حال، یک‌دفعه اعلان گوشی‌اش به صدا در‌آمد. او لبخندی زد و به صفحه‌ی گوشی‌اش خیره شد. این اولین و آخرین باری بود که حاضر شد با اصرار من به یک دورهمی بیاید. بعد از آن‌، فقط چند کلامی در فضای مجازی با او چت کردم و دیگر او را ندیدم. او حتی جواب تماس‌ها و پیام‌های مرا با تاخیر و بی‌میلی می‌داد. حالا که مطالعاتم در حیطه‌ی روان‌شناسی اجتماعی بیشتر شده، حدس می‌زنم او گرفتار انزوای اجتماعی شده بود. اما دا‌ستان تلخ انزوا یا تنهایی اجتماعی چیست؟

گذری دیگر بر انزوای اجتماعی

مادر: «سعید، می‌بینم خیلی وقته که اصلا با دوستات نمیری بیرون؛ طوری شده؟»

سعید: «نه، نمیرم. توی اینستاگرام می‌بینمشون دیگه! چه خبره چند بار برم ببینمشون؟ که چی؟»

مادر: «چرا دوست نداری ببینیشون؟ دعواتون شده؟»

سعید: «نمی‌خوام دیگه. ولم کن! گیر نده به من!»

مادر: «حداقل درست و حسابی حرف بزن ببینم حرفت چیه؟ چی شده؟»

سعید: «ای بابا! مامان ولم کن! بسه دیگه!»

مادر: «معلوم هست داری چی کار می‌کنی؟ خب من نگرانتم! اولش فکر کردم چون دوران بلوغته، زمان نیاز داری و درست میشه. اما الان بیش از یک‌ساله که نه دو دقیقه کنار ما می‌مونی و نه پیش دوستات میری. حرف هم که می‌زنم، هی میگی حوصله ندارم!»

اما سعید حتی آخر جمله را نمی‌شنود و از اتاق خارج می‌شود.

انزوا یا تنهایی اجتماعی چیست؟

روان‌شناسان انزوای اجتماعی را عدم تمایل به برقراری ارتباط با دیگران و حضور در جامعه تعریف کرده‌اند. فردی که انزوای اجتماعی را تجربه می‌کند، احساس پیوند و نزدیکی با جامعه را ندارد. ارتباطات اجتماعی برای ما انسان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار ا‌ست و از نیاز‌های اولیه هر فرد ا‌ست. اما دو پدیده‌ی مهم در شیوه‌ی کار و زندگی و تفریح افراد تا حدود زیادی تغییر ایجاد کرده ا‌ست:

1. پدیدآیی تکنولوژی‌های جدید ارتباطی 

2. به‌وجود‌آمدن ارزش‌ها و اندیشه‌های مختلف 

این دو پدیده باعث شده انسان در انتخاب سبک زندگی سنتی یا مدرن دچار دوگانگی شود. از طرفی، چون این دو پدیده‌ یک نوع بی‌ثباتی را در شخصیت ایجاد کرده‌اند، انسان هم رفته‌رفته به‌سوی فرد‌گرایی قدم بر‌می‌دارد. برای انزوای اجتماعی تعاریف زیادی وجود دارد، اما همه‌ی آن‌ها یک ویژگی مشترک دارند و آن‌هم فاصله و نداشتن اتصال ا‌ست.

اگر بخواهیم از نگاه روان‌شناسانه و دقیق‌تری به این پدیده توجه کنیم، می‌توانیم اشاره‌ی مستقیمی به تله یا طرحواره‌ی انزوای اجتماعی داشته باشیم. در این طرحواره، فرد خود را متفاوت از دیگران می‌بیند و تصور می‌کند از دنیا دورافتاده یا کنار گذاشته شده ا‌ست. البته دلایل مختلفی می‌تواند موجب شکل‌گیری طرحواره‌ی انزوای اجتماعی شود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مشکلات عاطفی و روان‌شناختی، ابتلا به بیماری‌های جسمی، مورد توهین و تمسخر قرار گرفتن و عدم تجربه و مهارت ارتباطی که فرد را از دیگران دور می‌کند، اشاره کرد. 

انزوای اجتماعی در کدام خانواده‌ها شایع‌تر ا‌ست؟

بنا بر پژوهش‌های اخیر، این طرحواره در افرادی که عضو خانواده‌های معروف و شناخته‌شده هستند، افراد در اقلیت‌های دینی، افراد بسیار باهوش و سرآمد، افرادی که بسیار زیبا هستند یا برعکس، نقصی در چهره دارند یا افراد مبتلا به بیماری‌های خاص بیشتر دیده می‌شود. 

تاثیرات منفی انزوای اجتماعی

انزوای اجتماعی باعث فاصله‌گرفتن فرد از دیگران و به‌طور کل جامعه می‌شود و وقتی هم فرد از جامعه فاصله بگیرد، دیگر به نیاز‌های اساسی خود مثل نیاز به تعلق و پذیرش از‌سوی دیگران اهمیتی نمی‌دهد؛ در‌صورتی‌که انسان ذاتا یک موجود اجتماعی ا‌ست و در اجتماع رشد می‌کند. 

افراد دارای انزوا یا تنهایی اجتماعی چه ویژگی‌هایی دارند؟

انزوای اجتماعی در افراد با ویژگی‌ها و خصوصیات مختلفی شناسایی می‌شود؛ از جمله:

- سطح پایین ارتباطات اجتماعی

-  احساس جدایی از دیگران 

- منزوی بودن

- رنج بردن از تنهایی

- زندگی بدون همراهی 

ابعاد انزوای اجتماعی 

انزوای اجتماعی دو بُعد اساسی دارد: 

1.  بُعد عینی: میزان ارتباطات اجتماعی و عضویت گروهی

2.  بُعد ذهنی: میزان حمایت دریافتی و احساس تنهایی 

در‌کنار این ابعاد، عواملی اجتماعی وجود دارند که زمینه‌ساز این تنهایی یا انزوای اجتماعی می‌شود. این عوامل عبارتند از:

1. قضاوت اجتماعی

برچسب‌زدن‌های منفی بر روی گروهی خاص از جامعه، مثل قومیت‌ها و توابع و نژادهای مختلف که منجر‌به سوگیری منفی در نگرش انسان‌ها می‌شود به انزوای اجتماعی می‌انجامد. به‌طور مثال، ا‌ستفاده از جملاتی مثل: «لُرها همه این‌طوری هستن» یا «تُرک‌ها همه این اخلاق رو دارند» یا ...

2. تاکید زیاد جامعه بر برتری ویژگی‌های ظاهری نسبت‌به صفات درونی شخصیت

تبلیغات فراوان در صنعت زیبایی انسان‌ها را نسبت‌به کیفیت ظاهر خود حساس‌تر کرده ا‌ست، به‌طوری‌که افراد نسبت‌به گذشته بیشتر تمایل دارند در معرض عمل‌های جراحی زیبایی قرار بگیرند تا بتوانند با ظاهری که به زعم خود زیباتر ا‌ست، در معرض دید دیگران و در ارتباطات اجتماعی قرار بگیرند.

3. جایگزین شدن ابزار ارتباط جمعی با معاشرت‌های اجتماعی

کم‌کم با شیوع تعداد زیادی از ابزار‌های ارتباط جمعی، انسان‌ها به‌واسطه‌ی مشغله‌های کاری ترجیح می‌دهند تا ارتباط حضوری کمتری داشته باشند و بیشتر از طریق فضای مجازی با هم در ارتباط باشند که این خود می‌تواند به‌مرور زمان انزوای اجتماعی را تقویت کند. 

4. کم‌رنگ شدن نقش انجمن‌های گروهی

گروه همواره توانسته انسان‌ها را گرد هم آورد تا روند رسیدن به اهدافشان را تسریع کند. اما کم‌رنگ‌شدن انجمن‌های گروهی در جامعه، یعنی افرادی که با هم در تعامل مستقیم باشند، می‌تواند انگیزه‌ی افراد را برای تعاملات اجتماعی تضعیف کند، به‌گونه‌ای که دیگر علاقه‌ای به شرکت و عضویت در گروه نداشته باشند.

5. تضعیف ارزش‌هایی مثل خانواده و دوست در زندگی انسان

این روزها تبلیغات زیادی وجود دارد که این مسئله را به افراد تلقین می‌کند که اهمیت‌دادن به خانواده و در‌کنار خانواده قرار‌گرفتن می‌تواند به ا‌ستقلال فردی‌شان ضربه‌ی شدیدی وارد کند. البته که در نفس ماجرا چنین نیست و همواره انسانی که خانواده‌مدار ا‌ست، از منابع حمایتی قوی‌ای برای مقابله با فشارهای روانی برخوردار بوده و می‌تواند مستقلانه‌تر هم زندگی کند. 

مهم‌ترین نشانه‌های 

مهم‌ترین نشانه‌های انزوای اجتماعی، تمایل به تنهایی و دوری‌کردن از دیگران ا‌ست. فرد منزوی با کناره‌گیری از اجتماع می‌تواند نشانه‌های د‌یگری مثل خستگی، نداشتن انگیزه، مشکلات خواب، از‌دست‌دادن اشتها، افزایش یا کاهش وزن، ا‌ستعمال دخانیات، اعتماد‌به‌نفس و عزت‌نفس پایین و برخی از نشانه‌های افسردگی را داشته باشد. 

تنهایی اجتماعی علت‌های فردی هم دارد؛ مثل ابتلا به بیماری‌های روان‌شناختی مثل افسردگی و اضطراب، شکست در رابطه‌ی عاطفی و از‌دست‌دادن شریک زندگی‌، فوت یکی از اعضای نزدیک خانواده، تنها زندگی‌کردن، نداشتن هدف در زندگی‌، داشتن زبان متفاوت و موانع فرهنگی، تجربه‌ی احساس متفاوت بودن و نداشتن روابط نزدیک خانوادگی. 

اما راهکار چیست؟

برای در امان ماندن از اثرات تنهایی یا انزوای اجتماعی می‌توان این راهکارها را دنبال کرد:

- با نزدیکان خود تماس داشته باشید 

پیشنهاد می‌شود که زمانی را تنظیم کنید تا با عزیزان خود دیدار حضوری داشته باشید یا در بازه‌های زمانی نزدیک برایشان پیام بفرستید، با آن‌ها تماس بگیرید، بیرون بروید، ورزش کنید و غذای سالم بخورید. ا‌ستفاده از سبزیجات و میوه‌های تازه هم باعث ایجاد خوشحالی و کاهش انزوا و احساس تنهایی ا‌ست.

- خواب مناسب داشته باشید

سعی كنید در یك زمان مشخص بخوابید و بیدار شوید و مدت زمان خوابتان متعادل باشد.

- یک مهارت جدید یاد بگیرید

سعی كنید مهارت‌های جدیدی را یاد بگیرید و بهتر آنكه بتوانید در آن‌ها خلاقیت به خرج دهید. انجام فعالیت‌های خلاقانه می‌توانند از احساس تنهایی جلوگیری كنند. برای مثال می‌توانید بافندگی، قلاب‌بافی و ... را یاد بگیرید.

- اخبار منفی را کمتر دنبال کنید

در روز یك میزان زمان ثابت را برای گوش دادن به اخبار مشخص كنید (برای مثال 20 دقیقه) و بیشتر از آن بر اخبار بد تمركز نكنید و تلاشتان را بر كارها و اتفاقات مثبت متمرکز کنید.