راهکارهایی برای کاهش عوارض ناشی از کار در طول شب
شبکاری و معضلات آن
انجام برخی مشاغل در ساعات شب ضروری است و کارکنان شاغل در این مشاغل، مجبور به ارائهی خدمات در طول شب (شب کاری) هستند؛ مانند کارکنان بخش درمان از جمله پرستاران، پزشکان، پذیرش بیمارستان و ... در سرتاسر جهان، کارکنان مراقبتهای بهداشتی بیشترین درصد کارکنان شیفت شب را تشکیل میدهند تا امکان ارائهی خدمات مراقبتهای بهداشتی اورژانسی را در طول ساعات شبانهروز فراهم کنند. بخشهای امدادرسانی، آتشنشانان، نگهبانان، رانندگان و برخی کارگران کارخانهها هم که در آنها کار به صورت شیفتی انجام میشود، ناگزیرند تا بخشی از امور شغلیشان را در ساعاتی از شب انجام دهند.
سرعت تحولات و تنگاتنگشدن رقابتها نیز باعث شده که بسیاری از مشاغل برای پیشرفت در امور و ربودن گوی سبقت از رقبا، اصول کاری خود را بر پایهی فعالیتهای مداوم شبانهروزی قرار دهند و شب کاری، یکی از راهحلهایی است که برخی از صاحبان کسبوکار از آن در جهت رسیدن به اهداف کاری خود استفاده میکنند.
تاثیر شب کاری بر شخصیت های مختلف
از لحاظ شخصیتی، ممکن است کسانی کار در شیفت شب را ترجیح دهند تا مثلا در زمان فعالیت، با افراد کمتری در تماس باشند؛ مانند افراد درونگرا و تنهاییگزین که تمایل به سکوت بیشتری دارند. این افراد معمولا از مشاغلی که نیاز به تعاملات اجتماعی دارد و شاغلان در این فعالیتها با حجم گستردهای از مواجهه با اربابرجوع مواجه هستند، استقبال نمیکنند و معتقدند تنش در شیفت شب کمتر است و تاریکی آرامش میآورد.
از آن طرف، افرادی هم به منظور تامین هزینهها یا پیشبرد برنامههای مالی خود، علاوه بر شغل روزانه، شبها نیز مشغول انجام کار هستند یا برخی افراد شبکار، به جای تجدید قوا و استراحت کافی در طول روز، شغل دومی را برای ساعات روزشان برمیگزینند. در هر دو صورت، این فرایند باعث فرسودگی روانی و جسمی آنها میشود، زیرا یک شخص بالغ برای خواب به تعداد ساعات مشخصی در طول روز یا شب نیاز دارد.
برای جلوگیری از این قبیل فرسودگیهای روانی باید شیفتهای شبانه را محدود و متغیر تعریف کرد تا بیخوابی افراد فراتر از حد نرمال نرود؛ زیرا علاوه بر بهخطرافتادن سلامتی، به دلیل کاهش تمرکز و توجه ممکن است شیفتهای شبانهی مکرر باعث مشکلاتی از جمله حوادث شغلی شود.
عوارض شبکاریهای بیشازحد
کارکردن در ساعات شب، معمولا برای برخی افراد ضرر بیشتری دارد. مثلا شبکاری برای خانمهای جوانی که قصد باردار شدن دارند، افراد بالای 60 سال، مبتلایان به برخی بیماریهای خاص از جمله بیماران قلبی و عروقی، گوارشی، آسم، دیابت، تشنج و صرع مزمن توصیه نمیشود.
شبکاری مداوم و زیاده از حد میتواند این عوارض را به دنبال داشته باشد:
- بههمخوردن ریتم بیولوژیک بدن در شب کاری: کسانی که در روز میخوابند، کمتر به خواب عمیق فرو میروند و مشکلاتشان در شروع و ادامهی خواب بیشتر است. نوبت کاری شب، با ایجاد اختلال در چرخهی طبیعی بدن، باعث بروز مشکلات سلامتی از جمله اختلالات گوارشی و هورمونی میشود.
تحقیقات نشان دادهاند که مشکلات دستگاه گوارش در کارمندان شبکار غالبا بیشتر است. محققانی مانند «اکرستد» و «تئورل» به طور مشخص تغییرات روانی کارمندان را قبل از کار شبانه، در طول کار و بعد از آن مطالعه کردهاند. در این مطالعه، سطوح هورمون «گاسترین» خون که به ترشح اسید معده مربوط است، طی پنج هفته کار شبانه و دو بار در روز اندازهگیری شد و نتایج نشاندهندهی کاهش گاسترین در کارمندان در طول مدت کار شبانه بود.
- تحریکپذیرشدن و تغییر خلق در شب کاری: افراد شبکار ممکن است در مواجهه با مشکلات شغلی و خانوادگی تحمل کمتری داشته باشند و برای برنامهریزی انجام امور دچار مشکل شوند.
- جدایی از خانواده و دوستان در شب کاری: کارکردن در شب و خوابیدن در روز میتواند فرد را از خانواده و دوستانش جدا کند. وقتی اکثر افراد بیدارند، شبکاران خوابند و وقتی بیشتر افراد خوابند، آنها کار میکنند؛ پس همین مورد به ظاهر ساده باعث میشود که شبکاری بر روابط اجتماعی افراد تاثیرگذار باشد
- افزایش گرایش به مصرف دخانیات در شب کاری: شبکاران اغلب برای فرار از تنهایی و سکوت شب به مصرف دخانیات گرایش پیدا میکنند و تمایل به استفاده از دخانیات در آنها افزایش مییابد.
راهکارهایی برای کاهش عوارض شبکاری
- برای خواب کافی و مناسب در طول روز برنامهریزی داشته باشید. عادت کنید در یک زمان مشخص از روز بخوابید و یک روال ایجاد کنید. بهترین کار این است که زمان خوابیدن ساعتهای قبل از شروع کار باشد، نه اول صبح. حتیالمقدور هم سعی کنید قبل از روانهشدن برای کار، یک چرت کوتاه بزنید.
- تلاش کنید تا فعالیت بدنی کافی و مناسب داشته باشید و در اوقات شبانهروز، حرکات ورزشی را به هر نحو ممکن انجام دهید.
- تغذیهی مناسب داشته باشید. برای رعایت این مورد، تعادل توصیهشده بین کربوهیدرات، پروتئین و چربی را در رژیم غذایی خود بگنجانید. برای جلوگیری از خوابآلودگی ناشی از مصرف وعدههای غذایی سنگین، وعدههای غذایی سبک و میانوعدههای سالم بخورید.
- هنگام خواب دمای اتاق خود را متعادل کرده و تا حد امکان محیط را تاریک و ساکت کنید.
- تمام وسایل الکترونیکی مانند رایانه، تبلت، تلفن همراه و تلویزیون را یک ساعت قبل از رفتن به رختخواب کنار بگذارید.
- سعی کنید در طول روز حداقل ۳۰ دقیقه زیر تابش نور خورشید قرار بگیرید.
- در چند ساعت پایان شیفت کاریتان کافئین مصرف نکنید، زیرا کافئین ساعتها در سیستم بدن شما باقی میماند و میتواند مانع از خواب راحت بعد از کار شود. تا حد امکان آب بنوشید و از مصرف نیکوتین قبل از خواب نیز پرهیز کنید.
- تا حد ممکن برای انجام امور روزمره از خانواده و دوستانتان کمک بگیرید.
- مراقبتهای پزشکی و آزمایشهای دورهای را برای پیگیری اوضاع سلامتیتان به طور منظم انجام دهید.
- از امکان مرخصیهای خود بهره ببرید و از آنها بین شیفتهای کاری و برای استراحت و داشتن اوقات فراغت استفاده کنید.
مریم افتخاری/ کارشناس ارشد روانشناسی صنعتی و سازمانی