چطور با آموختن برخی مهارتها، رفتار بهتری داشته باشیم؟

جسارت جراتمندانه زیستن

---

سرچشمه بسیاری از مشکلات و رنجش‌ها در ارتباطات بین‌فردی نبود یا کمبود مهارت ابراز وجود یا جراتمندی است. به قول روان‌شناس بزرگ، «ارون تی بک»: «ابراز وجود کردن یکی از مشکلات عمده زوج‌هاست که اغلب به عصبانیت ختم می‌شود. به نظر می‌رسد که بسیاری از افراد، از بیم آنکه همسر خود را برنجانند یا زمینه تلافی‌جویی او را فراهم کنند، از ابراز وجود خودداری می‌کنند. گاهی تبعات ابراز وجود نکردن به‌گونه‌ای است که شخص از وجود آن آگاه نمی‌شود؛ فقط همین‌قدر می‌داند که از افسردگی خفیف، احساس دلتنگی، خستگی و عوارض روانی مبهمی رنج می‌برد.» احساسات و هیجانات منفی غالبا در مواقعی که جراتمندانه رفتار نکرده‌ایم، به سراغ ما می‌آیند؛ احساساتی شبیه ناکامی، شکست، خشم، بی‌کفایتی و... داشتن این احساسات نشان‌دهنده واکنش ناکارآمدی است که در مواجهه با این مسئله از خود بروز داده‌ایم. به‌طور‌کلی، اگر رفتارها را یک طیف ببینیم که در یک سر آن رفتار پرخاشگرانه و در سر دیگر آن رفتارهای منفعلانه قرار دارد، رفتار درست در وسط این طیف قرار می‌گیرد. رفتار پرخاشگرانه باعث زیر‌پا‌گذاشتن حقوق دیگران می‌شود که نتیجه مثبتی در روابطمان ندارد. تصور کنید همسرتان بدون اینکه با شما هماهنگ کرده باشد، قول انجام کاری را از طرف شما به کسی داده است و وقتی شما متوجه می‌شوید، یک واکنش سریع و تند همراه با پرخاشگری کلامی نشان می‌دهید که پیامدهایی مثل ناراحتی همسر و خراب‌شدن رابطه با دوستتان را در پی دارد. منفعل‌بودن نیز رویکردی است که منجر‌به نادیده‌گرفته‌شدن حقوق خود ما می‌شود؛ مثل زمان‌هایی که دوستی از شما چیزی را قرض می‌گیرد و بعد، یا پس نمی‌آورد و یا مراقبت لازم را از آن نداشته است. شما هم نمی‌توانید درخواست مجدد او را رد کنید و دوباره چیزی را به او قرض می‌دهید؛ پس منفعلانه رفتار کرده‌اید؛ یعنی علی‌رغم میل باطنی و خشم، احساس نارضایتی‌تان را بیان نمی‌کنید. گاهی این رفتارهای منفعلانه و سرکوب خشم به کینه‌جویی و رفتارهای تلافی‌جویانه ختم می‌شود و گاهی با غرولند‌کردن و قهر‌کردن و حالات چهره‌تان سعی می‌کنید پیام ناراحتی و نارضایتی خود را به فرد مقابل انتقال دهید که در واقع در این حالت هم نوعی پرخاشگری پنهانی دارید. اما رفتار متعادل‌تر و کارآمدتر در وسط این طیف قرار دارد؛ یعنی رفتار جراتمندانه؛ مهارتی که فرد را قادر می‌کند تا افكار، احساسات و ارزش‌های خود را درباره يک موقعيت به طور آزادانه و مستقيم و با احترام به احساسات و ارزش‌های اشخاص ديگر، بيان كند. افرادی که جرات‌ورزی دارند، می‌توانند بدون ناراحت‌کردن دیگران یا خودشان، در جهت خواسته‌های خود عمل کنند. این افراد می‌توانند با لحنی آرام و محترمانه، بدون اضطراب بی‌مورد، حقوق شخصی‌شان را طلب کرده و احساسات صادقانه خود را به‌راحتی ابراز کنند. از مهارت‌های لازم برای جراتمندی، مهارت قاطعیت و «نه» گفتن است؛ به این معنی که بتوانید به خواسته‌های نابجای دیگران یا شرایط محیطی آزاردهنده، با قاطعیت «نه» بگویید و از آن موقعیت خارج شوید و احساس گناه یا پشیمانی نیز نداشته باشید. شما حق دارید که نظر خود را داشته باشید و حق دارید حتی نظرتان را در مواقعی عوض کنید. شما حق دارید مسئولیت احساسات و افکار نامعقول دیگران و مسئولیت حل مشکلات آن‌ها را نپذیرید و نیازی نیست همه را از خود راضی نگه دارید. طبیعی است که شما همیشه مورد تایید همه نیستید. این از حقوق شخصی و اولیه شماست که خواسته و احساس خود را داشته باشید و آن‌ها را بیان کرده و در جهت این خواسته‌ها عمل کنید. با واقف‌بودن به این حقوق (حقوق قاطعیت در رفتار)، می‌توانید مسئولانه و جراتمندانه رفتار کرده و ضمن احترام به همین حقوق برای دیگران، برای رسیدن به حقوق خود تلاش کنید. وقتی حق شما نادیده گرفته شود، طبیعی است که احساس ناراحتی و خشم کنید. اما در این مواقع باید با توجه به شرایط، تصمیم درست بگیریم. باید ابتدا شرایط را بررسی کنیم تا بدانیم حق با چه کسی است؟ انتخاب چه رفتاری می‌تواند پیامد منفی کمتری داشته باشد؟ صلاح و منفعت دو طرف در چه چیزی است؟ آیا تخصص و دانش کافی در زمینه نظری که بر آن پافشاری می‌کنید، دارید؟ و بعد رفتاری متناسب با آن اتفاق از خود نشان دهیم. سه سطح از رفتارهای جراتمندانه رفتار جراتمندانه با قدرت:  گاهی با یک متجاوز یا دزد روبه‌رو می‌شویم. در اینجا رفتار کمی پرخاشگرانه و واکنش سریع کارآمدتر از این است که ما با فرد متجاوز به مصالحه برسیم یا احساس خودمان را با او درمیان بگذاریم، زیرا قاعدتا اینجا ملایمت به ضررما است. رفتار جراتمندانه در حد متوسط: دوستی از ما خواسته‌ای دارد که برآورده‌کردن آن نقض قوانین کاری‌مان است. در این هنگام، با رفتار جراتمندانه و با احترام و قاطعیت بگویید: «متاسفم؛ درک می‌کنم که چقدر برایت ضروری است، اما این کار برای من عواقب بدی دارد. اگر این کار در حیطه اختیارات من بود، مطمئن باش دریغ نمی‌کردم.» رفتار جراتمندانه در سطح ملایم‌تر:  زمانی که نظر یا احساس شما در نظر گرفته نمی‌شود، مانند تحمیل نظر از طرف شخصی به شما، با احترام و قاطعیت بر سر نظر خود بمانید و بگویید: «هر کسی حق دارد نظر خودش را داشته باشد و نظر من براساس علایق و سلایقم یا تجربیاتی که داشته‌ام، اینگونه است. البته من به نظر شما احترام می‌گذارم، اما دیدگاه من با شما متفاوت است.» چند فن مهارت جرات‌‌ورزی فن مخالفت قاطعانه اول از همه مطمئن شوید که طرف مقابل دقیقا از شما چه می‌خواهد. اگر مطمئن نیستید او چه خواسته‌ای از شما دارد، توضیح بیشتری بخواهید و بعد مخالفت کنید. در رد درخواست‌های نامعقول، پاسخ‌های کوتاه بدهید و از آوردن دلایل زیاد و دادن توضیحات طولانی خودداری کنید. از اینکه خودخواه به‌نظر برسید، نترسید و بیش از اندازه عذرخواهی نکنید. باید بپذیرید که نمی‌توانید همه را راضی و خوشحال نگه دارید. در گفتن جمله‌ها از واژه «من» استفاده کنید و به جای سرزنش یا محکوم‌کردن طرف مقابل، موضوع اصلی را مطرح کنید و حاشیه‌پردازی نکنید. می‌توانید به طرف مقابل گزینه‌های جایگزین پیشنهاد کنید و به جای عبارت‌هایی نظیر «فکر نمی‌کنم بتوانم...» در ابتدای جمله، مستقیما از واژه «نه» استفاده کنید. در ضمن لازم است زبان بدن خود را با حرفی که می‌زنید، همخوان کنید؛ نه اینکه صورت شما چیزی را بیان کند و حرف شما چیز دیگری را. فن مه‌آلود‌کردن وقتی کسی سعی در دست‌انداختن و بازی‌دادن شما دارد، از جملاتی استفاده کنید که دفاعی نبوده و همزمان با خواسته‌های فرد مقابل نیز موافق نباشد. مه‌آلود‌کردن یعنی موافق‌بودن با هرگونه حقیقتی که می‌تواند در جملات باشد، مخصوصا جملات انتقادی. وقتی به شیوه دفاعی یا جدلی پاسخ ندهید، شخص از مقابله و بحث منصرف می‌شود، چرا که با قسمتی موافقت کرده‌اید و با قسمتی مخالفت! فن پرس‌و‌جوی مثبت ارائه واکنشی مناسب درحین دریافت بازخورد مثبت ضروری است. برای اینکه جزئیات بیشتری را در مورد تحسین یا ستایش دیگران بفهمید، می‌توانید از فن پرس‌و‌جوی مثبت استفاده کنید. وقتی کسی از هنر شما تعریف می‌کند، به جای کم‌ارزش جلوه‌دادن کارتان (با گفت کار خاصی نکردم)، تشکر کنید و از او بخواهید بگوید کدام قسمت از کار بیشتر نظرش را جلب کرده است. فن پافشاری بدون اینکه لحن صدای خود را بالا ببرید، عصبانی شوید، ناراحت شوید یا با مسائل جانبی درگیر شوید، از این فن استفاده کنید. تکرار مداوم درخواست، این اطمینان را می‌دهد که بحث به انحراف کشیده نمی‌شود. کلید این روش این است که آرام بمانید، درمورد چیزی که می‌خواهید، خیلی روشن باشید، سر اصل مطلب بمانید و تسلیم نشوید و تنها درصورتی مصالحه را بپذیرید که نتیجه شما را خوشحال کرده باشد. وقتی مهارت جرات‌ورزی را درست اجرا کنیم و با توجه به شرایط، در سطح متعادل و جراتمندانه رفتار کنیم، غالبا نتیجه مناسب‌تری خواهیم گرفت. ابراز وجود باعث بیان توانمندی‌های بالقوه فرد شده و به خشنودی و رضایت از خویشتن و افزایش عزت نفس منجر می‌شود. همچنین این کار، بهترین روش ارتباط رضایت‌بخش با دیگران است و نیازمند دانش، تدبیر، مذاکره و انعطاف‌پذیری است.