خانه‌ی شجریان هیچ‌وقت در انتهای خیابان نبوده ا‌ست

گذری بر زندگی استاد محمدرضا شجریان

شجریان چگونه شجریان شد؟

در مهر زاده شد و در مهر رفت . صدایش صدای مهر بود و چون از دل برمی‌آمد

بر عمقِ جان می نشست. بی‌شک در سپهر فرهنگ و هنر این سرزمین کمتر ستاره‌ای مانند استاد شجریان درخشیده است که بتواند همزمان مقبول پیر و جوان و مخاطب خاص و عام باشد و قشرهای مختلف جامعه آثارش را بپسندند و به مُعاصر بودن با او مباهات کنند.

اما ین اتفاق چگونه رخ داده و چه می‌شود که بین ده‌ها هزار نفر که در یک رشته خاص مثل موسیقی فعالیت دارند نام یک نفر این‌ چنین متمایز شده و در چنین جایگاهی قرار می‌گیرد؟

نخستین پاسخی که در این زمینه به ذهن ها می آید «خوب خواندن» و «حرفه‌ای بودن در کار » است. این البته پاسخ غلطی نیست و شکی وجود ندارد که شجریان برای رسیدن به این سطح حرفه‌ای سال‌ها تمرین و ممارست کرده و بر حفظ سلامت جسم و روان خود حساسیت ویژه ای داشته و حتی به اندازه‌ای نسبت به حفظ کیفیت صدای خود حساس بوده که یکی از دوستان نزدیکش از قول او می‌گفت که «سالهاست حسرت خوردن یک لیوان آب خنک به دلم مانده است» و زمانی که از شجریان درباره علت این قضیه سؤال کرده این پاسخ را شنیده که چون آب خنک ممکن است روی کیفیت عملکرد تارهای صوتی‌ام تأثیر بگذارد و کیفیت صدایم را تحت تاثیر قرار دهد . با این وجود ، عملکرد حرفه‌ای داشتن اگر چه در هر زمینه‌ای شرط لازم برای موفقیت است امّا شرط کافی نیست. برای مثال در همین زمینه‌ی موسیقی می‌توان از خود پرسید که آیا شجریان تنها خواننده‌ای در ایران بوده که موسیقی را می‌شناخته و خوب و حرفه‌ای آواز می‌خوانده است ؟ قطعاً نه. پس چرا بین صدها و شاید هزاران نفری که خوب آواز می‌خوانند و اصول حرفه ای موسیقی را می‌شناسند و رعایت می کنند تنها او به چنین اوجی رسیده و بر قلّه ی فرهنگ این سرزمین قرار گرفته است؟

در پاسخ به این پرسش  می‌توان از زبان خواجه حافظ شیرازی چنین گفت که :

صد نکته غیرِ حُسن بباید که تا کِسی

                                    مقبول طبعِ مردمِ صاحب‌نظر شود.

از میان این " صد نکته غیرِحُسن " اگر بخواهیم در ادامه ی این نوشته تنها به چند مورد مهم‌ تر اشاره کنیم نخست می‌توان به این نکته اشاره کرد که استاد شجریان تا پایان عمر با مردم و در کنار مردم ماند. مردمی بودن برای او یک باور بود نه یک شعار یا تعارف . او عمیقاً باور داشت که یک هنرمندِ اصیل باید با غم‌ها و شادی‌های مردم زمانه‌اش همراه باشد. در انتخاب شعرهایش حساسیتی خاص داشته باشد و حتّی وقتی برای خواندن به سراغ اشعار کهن می‌رود شعری را انتخاب کند که حرفِ زمانه در آن باشد.

برخلاف برخی نخبگان و روشنفکران دیگر ، استاد شجریان هرگز نگاهش به توده مردم نیز از بالا به پائین نبود و همه جا متواضعانه خود را «خاک پای مردم ایران » می‌خواند و این را با چنان صداقت و خلوصی بیان می کرد که بر عمق دل مردم  می‌نشست. نمادِ اصالت در هنر بود اما در تمام مصاحبه‌هایش از ترکیب کردن اصالت با نوآوری و رعایت تنوع در موسیقی ایرانی دفاع می‌کرد و به  می‌رسد که امروز فرزندش «همایون» نیز همین مسیر او را به خوبی ادامه می‌دهد . هرچند که علاقه‌اش به موسیقی سنتی ایرانی بود اما هرگز هیچ سَبکی از موسیقی را انکار نکرد و معتقد بود که در هر سبکی از موسیقی می‌توان کار خوب به مردم ارائه کرد اما با ترویج کارهای ضعیف و مبتذل در رسانه های عمومی مانند صدا و سیما در هر سَبکی که باشد مخالف بود .

 صریح و جسور بود و در زمینه‌های مختلف همواره به آنچه درست و منطقی نمی دانست اعتراض می‌کرد اما اعتقادش این بود که «هنرمند باید اعتراض را فریاد بزند ، اما خشم را نه» و تفاوت میان این دو مفهوم را به خوبی می‌دانست. شجریان در یک کلام تجلی واژه «اصالت» بود و اصالت برای او  نه فقط یک سبکِ موسیقی بلکه یک سبکِ زندگی بود. یادش جاودانه و نامش بر تارَکِ هنر این سرزمین درخشنده باد .

مروری بر فعالیتها‌ی هنری استاد «محمدرضا شجریان

دهه‌ی چهل میلادی، در اوج فیلم‌های وسترن در سینمای کلاسیک آمریکا، زمانی‌که هاوارد هاکس و جان‌فورد داشتند «رودخانه‌ی سرخ» و «کلمنتاین عزیزم» را می‌ساختند، هیچ‌کس نمی‌توانست تصور کند قهرمان‌ها می‌توانند هفت‌تیرکش نباشند. آن‌ها می‌بایست پانچویی بر دوش می‌داشتند و سیگاری بر لب و هفت‌تیری در غلاف کمر. 

اما درست در آن دهه، در یک قاره‌ی دیگر، ورژن تازه‌ای از یک قهرمان داشت در مشهد پا می‌گرفت. قهرمانی که نه هفت‌تیر داشت و نه پانچویی بر دوش و بیشتر از هر کسی، هارمونیکا با ساز دهنی معروفش را در فیلم روزی روزگاری در غرب، تداعی می‌کرد. وقتی‌که دهه‌ی چهل هیتلر لشکر کشیده بود به شوروی و متفقین‌ها؛ انگلیس و روس داشتند برای رساندن اسلحه و مهمات به جبهه‌ی روس، ایران را عملا به صحنه‌ی منازعه‌ی میان دول متخاصم تبدیل می‌کردند؛ جز صدای تیر و تفنگ، صدای د‌یگری داشت پا می‌گرفت؛ آوازی صلح‌آمیز در میان توپ و تفنگ‌ها. 

تولد در سال اژدها، سال۱۳۱۹، با آن شعار معروفش در آیین چین: «من سلطنت می‌کنم»، مصادف شدن تولد با ساخت اولین فرستنده‌ی رادیویی در جاده‌ی قدیم شمیران، چهره‌‌ای شبیه‌ به قهرمان‌های سرخ‌روی وسترن و لقب خسروی آواز که بعدها گرفت؛ همه‌ی این‌ها دست‌به‌دست هم می‌داد که «محمدرضا شجریان» را در ساحت یک قهرمان ببینیم؛ قهرمانی متفاوت با موهای سیاه و رویی سفید؛ تک‌رو، ثابت‌قدم و با مردم. صدا‌یش تقریبا مثل در دست داشتن اسلحه‌‌ای پُر بود؛ نه برای کشت و کشتار، که ورژن‌ تازه‌ی قهرمان آمده بود تا مرگ را از دهکده‌‌ بتاراند. درست زمانی‌که موسیقی سنتی می‌رفت در هیاهوی بی‌نام‌ونشان مدرنیته‌ی دهه‌ی ۵۰ ایران، میرا به‌حساب بیاید، این شجریان بود که با رویکردی حماسی، نه‌تنها این‌گونه موسیقی را احیا کرد که با اجرای را‌ست‌پنجگاه، به این دستگاه جان دوباره و ظرفیت‌های موسیقیایی آن را افزایش داد. 

یک ضرب‌المثل روسی داریم که می‌گوید قهرمان‌ها از کودکی تصمیم می‌گیرند قهرمان شوند. شجریان هم دوازده‌سال بیشتر نداشت که صدایش از رادیوی خراسان شنیده شد. هفت سال بعد به دانش‌سرای عالی مشهد رفت و در همان مقطع، آشنایی‌اش با یک معلم موسیقی، گوش و حنجره‌‌اش را قلقلک داد. خیلی زود مورد توجه یکی از پیش‌کسوت‌ها قرار گرفت و تنها یک دیالوگ شنید: «باید منتقلت کنم تهران. تو باید تهران باشی، حیف ا‌ست.»

اما وجود خانواده‌ای مذهبی و مجموعه‌ رخدادهای پس از آن‌، اسم و فامیل او را از او سلب کرد و شجریان به این فکر افتاد که سينه‌ی سرخ جنگلی در دست، بهتر از جرثقیل در آسمان ا‌ست. در آن دوره‌ یک پیروزی کوچک، بهتر از نبودن آن بود. بنابراین چراغ‌خاموش جلو رفت با یک هویت مخفی به‌نام «سیاوش بیدکانی» تا بالاخره پدر راضی شد که محمدرضا نقاب را کنار بگذارد و با نام اصلی خودش فعالیت کند. 

او در سال ۱۳۴۶ به تهران مهاجرت کرد و در سال ۱۳۵۲ زمانی‌که نزد «عبدالله دوامی» کلیه‌ی ردیف‌های موسیقی و شیوه‌های تصنیف‌خوانی را فرا‌گرفت و تصنیف داروگ را اجرا کرد؛ آلن راجرز در جام تخت جمشید داشت با پرسپولیس برای اولین‌بار در تاریخ لیگ، قهرمان بدون باخت لقب می‌گرفت و شاید همین امر، شجریان را به وسوسه انداخت که همچون تیم مورد علاقه‌اش، بدون باخت مسیر پیشرفت را سپری کند که همین‌طور هم شد. بعد از ده‌ها آلبوم، بزرگان‌گفتنی شجریان تنها خواننده‌ای شد که یک آهنگ متوسط در لیست آهنگ‌هایش دیده نمی‌شود؛ در‌واقع یک قهرمان بدون باخت در موسیقی. 

ناگفته نماند داشتن دوست‌های خوب، موقعیت‌های خوبی را برای شجریان فراهم آورد. یکی از آن دوست‌های خوب، «پرویز مشکاتیان» بود؛ آهنگساز و موسیقی‌دان معروف که بعدها نسبت فامیلی گرفت و داماد شجریان شد. هر‌دو با «محمدرضا لطفی» و دیگر پیش‌روهای آن زمان، کانونی را بنا نهادند که در پیشرفت و تحول موسیقی سنتی بسیار موثر بود؛ چاووش. در همین کانون بود که آهنگ «ایران ای سرای امید» او بسیار مورد ا‌ستقبال قرار گرفت.

محبوبیت از کلاسیک‌ترین ویژگی‌های تیپ شخصیتی قهرمان‌ها ا‌ست؛ به‌طوری که مجسمه‌سازها اغلب مجسمه‌ها را از روی قهرمان‌هایشان می‌سازند؛ نقاش‌ها و عکاس‌ها هم همین‌طور. نقاش‌های ایرانی هم بارها پرتره‌ی شجریان را کشیده‌اند. مجسمه‌سازها تندیسش را طراحی کرده‌اند و عکاس‌ها عکس‌های گوناگونی از او گرفته‌اند و حتی شاعرها در وصف کمالش شعر سروده‌اند. لذا سینما هم از این ادای احترام جا نمانده ا‌ست. «اصغر فرهادی» در فیلم «جدایی نادر از سیمین» ارادت خود را نسبت‌به شجریان این‌طور نشان می‌دهد که زن در سکانسی می‌خواهد خانه و زندگی با مرد را ترک کند و تنها یک چیز را از جهیزیه‌اش برمی‌دارد تا با خود ببرد؛ فقط یک سی‌دی شجریان را. تنها همین! چه می‌شود که زنی از کل زندگی‌اش با یک مرد، تنها به یک سی‌دی آواز اکتفا می‌کند؟

البته یکی دیگر از دلایل محبوبیت شجریان، مردمی بودنش بود. او تا قبل از دهه‌ی پنجاه، در شاه‌آباد مشهد، مدیر دبستان بود و زنگ‌های بی‌شماری را به صدا در می‌آورد. پس از آن‌هم در بزنگاه‌های مهم تاریخ، زنگ‌های مهمی را به صدا در آورد. یکی از این زنگ‌ها، در اوایل انقلاب و دهه‌ی ۶۰ در آلبوم «بیداد» به گوش مردم رسید. شجریان در این آلبوم در دستگاه شور، به اوضاع مملکت شورید. در‌واقع به‌خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و داشتن حالت اعتراضی، این آهنگ شجریان را به عموم مردم سنجاق کرد. 

خود او نیز در مصاحبه‌ای گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آن‌ها به آن شرایط و پیگیری وعده‌های عمل نشده توسط حکومت بوده ا‌ست... و اما دهه‌ی هفتاد، دهه‌ی رفاقت‌های بیشتر بود. قهرمان شناخته‌تر شده و طبیعتا دوستان بیشتری در این حیطه پیدا کرده بود؛ همچون «داریوش پیرنیاکان»، «مرتضی اعیان» و «جمشید عندلیبی» و...  اوایل همان دهه شجریان به‌جز دوستانش، در آلبوم «یاد ایام» با پسرش، «همایون» خواند و بسیار هم مورد ا‌ستقبال قرار گرفت. به‌همین‌خاطر آن‌موقع‌ها ورد زبان همه این جمله بود که «پسر کو ندارد نشان از پدر.

خانه‌ی شجریان هیچ‌وقت در انتهای خیابان نبوده ا‌ست

شجریان در دهه‌ی هشتاد دوباره ثابت کرد خانه‌ی او هیچ‌وقت در انتهای خیابان نبوده ا‌ست. در‌واقع قهرمان‌ها یک قطب‌نمای اخلاقی قدرتمند دارند و شجریان بر‌اساس همین قطب‌نما هیچ‌گاه نسبت‌به مردمش بی‌تفاوت و بی‌خبر نماند. سال ۸۲ پدر و پسری برای کمک به زلزله‌زدگان بم خواندند و عنوانش را هم گذاشتند «هم‌نوا با بم» و شش‌سال بعد خود محمدرضا در بزنگاهی تاریخی، در واکنش‌ به سخن رئیس‌جمهوری منتخب گفت‌: «برای همین خس‌وخاشاک می‌خوانَم» و ثابت کرد مهم‌ترین صدایی که باید شنید، صدای مردم ا‌ست. به‌همین‌دلیل بارها مورد واکنش‌های مغرضانه قرار گرفت و ممنوع‌التصویر شد، اما پا پس نکشید و آوازش را از پستوها به گوش مردم رساند. در‌واقع شجریان همیشه جریان داشت تا که مرگ کم‌کم جرات پیدا کرد به سراغش بیاید؛ به سراغ دشمن دیرینه‌‌اش. مرگ در‌حالی به تقابل با شجریان پا می‌گذاشت که بارها از او شکست خورده بود. در اواسط دهه‌ی نود، متخصص‌های خارجه، شجریان را جواب کرده بودند، اما به ایران برگشت و چهار سال دوام آورد تا بعدازظهر پنجشنبه‌ی ۱۷ مهر ۱۳۹۹ و در ۸۰ سالگی.

تصور کنید که در پایان یک فیلم می‌خواهید لانگ‌شات یک قهرمان را بگیرید که دارد با یک اسب و سازی در دست، برای همیشه از دهکده‌ می‌رود. در آن زمین ویل، فقط صدای باد، مگس، قطره‌ی آبی که از سقف می‌چکد، صدای نفس‌ها و البته صدای مداوم قژقژ بادنمایی که به مخزن آب متصل ا‌ست و همین‌طور می‌چرخد، می‌آید و حالا آن دیالوگ ماندگار سکانس نهایی فیلم شین جورج ا‌ستیونز، زمانی‌که جوی رو به شین زخمی فریاد می‌زند: «شین. شین برگرد!» را به‌یاد بیاورید. شجریان هم مثل شین می‌رود، اما سایه‌اش می‌ماند، سایه‌ای جاودان که همیشه در آن نسیمی خنک جریان دارد. حالا شما برای این پایان‌بندی، هر چقدر بخواهید نما را لانگ‌ بگیرید، او کوچک نمی‌شود. شجریان قهرمانی بود که در هیچ نمای لانگی جا نمی‌گرفت.

نویسنده : ابوالفضل پروین