مهارت انتقاد سازنده

چگونه در انتقاد‌کردنمان، نرنجیم و نرنجانیم؟

به‌طور معمول، همه‌ی ما در تعامل با همسر، همکار، دوست و... بر‌حسب برداشت و یا انتظارمان، مواردی را به آن‌ها بازخورد می‌دهیم؛ مواردی که فکر می‌کنیم اگر طرف مقابل آن‌ها را رعایت و تصحیح کند، به‌نفع خودش هم ا‌ست یا رنجش ما برطرف می‌شود. پس تصمیم می‌گیریم آن را بیان کنیم. از آن سو، ممکن ا‌ست طرف مقابلمان بازخوردی را که ما انتظار داشتیم، نشان ندهد و با رفتار‌هایی مثل بهانه‌تراشی، توجیه یا عصبانی شدن از آن طفره برود. طفره رفتن هم یک نوع مکانیسم دفاعی ا‌ست، چون به‌محض مورد‌انتقاد‌قرار‌گرفتن، مغز با احساس شرم یا بی‌ارزشی، هشدار مورد حمله قرار گرفتن و خطر را می‌دهد و فرد به‌صورت واکنشی و سریع، جبهه گرفته و سعی می‌کند طرف مقابل را خلع‌سلاح کند. افرادی که به‌جزئیات و کلمات بیشتر از رنجش پشت انتقاد طرف مقابل اهمیت می‌دهند، از درون، خود را هم قضاوت منفی می‌کنند. بنابراین ما باید بدانیم چطور می‌توانیم بدون این‌که برنجیم، در مورد انتقادی که از ما شده فکر کنیم یا چطور بدون رنجاندن، انتقاد سازنده داشته باشیم؟

انتقاد سازنده بدون رنجاندن

انتقاد‌پذیر‌بودن فرد، به‌ویژه در رابطه‌ی زوجین، به روش انتقاد‌کردن بستگی دارد. انتقاد بیش‌از‌حد و در همه‌ی مسائل همراه با القای احساس گناه یکی از ابزار‌های افراد و همسران کنترل‌گر ا‌ست. اگر لحن و روش بیان انتقاد درست باشد، انتقاد تأثیرگذارتر بوده و کمتر احساس رنجشی را به‌همراه دارد. به عقیده «گوردن آلپورت»، یکی از نظریه‌پردازان پیشگام روان‌شناسی شخصیت، وقتی از کسی انتقاد می‌کنیم به‌نوعی دست به جراحی شخصیت او می‌زنیم؛ اما باید مواظب باشیم؛ درست همانند جراحی که در زمان جراحی یک تومور سرطانی، می‌خواهد رگ و پِی‌های سالم اطراف تومور آسیب نبینند! پس بسیار مهم ا‌ست که در انتقاد کردن از طرف مقابل حتما به این نکات توجه داشته باشیم: 

• موقع انتقاد کردن تعمیم ندهیم 

حمله به شخصیت طرف مقابل و نسبت‌دادن یک صفت یا اشتباه به کل شخصیت او، انتقاد‌کردن نیست. مثلا به کسی که یک‌بار ظرفی را شکسته، برچسب دست‌و‌پا‌چلفتی و بی‌عرضه بدهیم. با این کار، ما فقط به رابطه‌مان با آن شخص آسیب می‌زنیم. وقتی در جملاتمان کلماتی مثل: «همیشه»،«اصلا» یا «هیچ‌وقت» را به‌ کار می‌بریم، از خطای شناختی تعمیم‌دادن ا‌ستفاده کرده‌ایم. 

• بررسی کنیم که انتقادمان منصفانه باشد

یعنی تا حدودی شرایط فردی را که از او انتقاد می‌کنیم، در‌نظر بگیریم. آیا این رفتاری که ما قصد تغییر آن را داریم، واقعا قابل‌تغییر ا‌ست؟ آیا شخصی که از او انتقاد می‌کنیم، آماده‌ی شنیدن انتقاد ما هست؟ آیا ارزیابی من درست ا‌ست؟ آیا طرف مقابل ملاحظات د‌یگری ندارد؟ آیا انتظار من واقع‌بینانه ا‌ست؟ به‌طور مثال، جمله‌ی «چرا تمام‌وقتت را برای من نمی‌گذاری؟» یعنی گوینده عملا هیچ آزادی و زمانی برای همسرش در‌نظر نمی‌گیرد! یا وقتی بار مسئولیت چیزی را که خودمان هم در آن نقش داشته‌ایم، به‌خاطر عدم تحمل آن مسئله به گردن د‌یگری می‌اندازیم. به‌طور مثال می‌گوییم: «اگر تو پدر خوبی بودی، بچه‌ی ما این‌طوری نمی‌شد!»

• موقع انتقاد، از محکوم‌کردن فرد اجتناب کنیم 

وقتی از ضمیر دوم شخص و اسم فرد در جمله ا‌ستفاده‌ی بیشتری می‌کنیم، جمله شکایتی می‌شود و طرف مقابل گارد می‌گیرد. مثل جمله‌ی «چرا وقت‌شناس نیستی؟ تو خیلی بی‌خیالی!» که بهتر ا‌ست به‌جای آن بگوییم: «عزیزم، برای من خیلی مهمه که به مهمونی‌ها دیر نرسیم. وقتی دیر می‌رسیم توی جمع خیلی حس بدی پیدا می‌کنم». یا به‌جای کلمه‌ی «چرا» از «چطور» ا‌ستفاده کنیم: مثلا با جمله‌ی «چطور این‌قدر دیر رسیدی؟» فرد سعی می‌کند فرآیندی را که باعث مشکل شده، توضیح دهد، ولی با شنیدن کلمه‌ی «چرا»، فرد احساس محکوم‌شدن می‌کند و واکنش تندی نشان می‌دهد.

• برای انتقاد اول بازتاب‌های مثبت را نشان دهیم

اگر به‌جای جمله‌ی «این کار تو غلط ا‌ست» از جمله‌ی «اگر این کار را بکنی خوب ا‌ست» ا‌ستفاده کنیم، نشان می‌دهیم که قصد عیب‌جویی نداریم. انتقادی که هیچ گزینه و پیشنهادی را برای بهبود شرایط فعلی ارائه نمی‌دهد و فقط اشکال و ایراد کار فرد را بازگو می‌کند، بدون این‌که در مورد مثبت و موثر بودن موارد دیگر نظر بدهد و به‌صورت افراطی و غیرمنعطفانه فرد را با نکات منفی شخصیت و کارش مواجه کند، بیشتر بهانه‌جویی و ایرادگرفتن ا‌ست تا انتقاد. هدف فرد در انتقاد مخرب بیشتر ناتوان و بی‌ارزش جلوه‌دادن طرف مقابل ا‌ست. اما در انتقاد سازنده، ابتدا ما نکات مثبت و قوت را بیان می‌کنیم، چون قصدمان بهبود بخشیدن و ارائه‌ی راهکار مناسب‌تر ا‌ست نه ایرادگیری. 

• در مواردی، غیر‌مستقیم انتقاد کنیم

ما می‌توانیم انتقاد مستقیم یا غیر‌مستقیم داشته باشیم که با مطرح‌کردن یک سوال یا پرسیدن یک نظر از طرف مقابل بیان می‌شود. مانند این‌که بگوییم: «به‌نظر من وقتی‌که از مسیرهای دورتر، اما کم‌ترافیک برویم، بهتر ا‌ست، چون عصبانی و کلافه نمی‌شویم. تا حالا از این زاویه به این مسئله نگاه کردی؟» یا «دقت کردی روزهایی که با بچه‌ها بازی می‌کنیم کمتر بهانه‌گیری می‌کنند؟»

• برای انتقاد کردن، فضای دوستانه ایجاد کنیم

اگر در ابتدای گفت‌وگو با ترش‌رویی و همدل‌نبودن برخورد کنیم، طبیعتا طرف مقابل به انتقاد ما واکنش خوبی نشان نمی‌دهد؛ بنابراین بهتر ا‌ست با ایجاد فضای صمیمانه و امن‌، بدون سرزنش و قضاوت‌کردن، انتقاد خود را بیان کنیم. 

• موقع انتقاد کردن از بمباران‌کردن پرهیز کنیم

نباید در یک زمان تمام ناراحتی و انتقادات گوناگونی را که قبلا درست ابراز نکرده‌ایم و تلنبار شده، یک جا بیان کنیم. انتقاد یک سیگنال خطر برای مغز محسوب می‌شود. با افزایش و روبه‌رو‌شدن با حجم زیادی از انتقاد، فرد واکنش مناسبی از خود نشان نمی‌دهد و ممکن ا‌ست تنش و تعارض بیشتر شود.

روش نپذیرفتن انتقاد

درصورتی‌که انتقاد فریبنده یا مخرب باشد، طفره‌رفتن و عوض‌کردن بحث کارآمد‌تر ا‌ست. 

چهار راه برای خلع ‌سلاح افرادی که انتقاد مخرب دارند‌:

1- ترجیح جرأتمندانه در مقابل انتقاد مخرب: تشکر می‌کنیم، اما نمی‌پذیریم. به‌طور مثال، می‌توانیم بگوییم: «ممنونم از این‌که برداشت و نظر خودت را گفتی؛ اما من ترجیح می‌دهم نظر خودم را داشته باشم» یا «نگرانی تو را درک می‌کنم، اما من ترجیح می‌دهم از روش د‌یگری ا‌ستفاده کنم».

2- تغییر بحث از محتوا به فرایند در انتقاد مخرب: بهتر ا‌ست کانون بحث را از چیزی که گفته می‌شود (محتوا)، به آن‌چه که در‌حال حاضر رخ می‌دهد ( فرایند) تغییر دهیم. به‌طور مثال: «من احساس می‌کنم صحبت‌هایت به‌خاطر عصبانیتت از مادرم، بیشتر طعنه‌آمیز شده» یا «از دیروز که از غذای جدیدی که پخته بودی انتقاد کردم، تو پشت سر هم از من به‌خاطر هر چیز کوچکی ایراد می‌گیری که به‌نظر من اکثرشان منصفانه نبودند».

3- به تأخیر‌انداختن پاسخ در مواجهه با انتقاد مخرب: به‌جای این‌که به‌سرعت و واکنشی به انتقاد پاسخ دهیم، پاسخمان را به تعویق بیندازیم تا کاملا به آن فکر کنیم و از احساس مورد حمله قرار گرفتن دور شویم، زیرا در این شرایط از تشدید خشم و رنجش جلوگیری می‌کنیم.

4- موافقت نسبی با انتقاد مخرب: می‌توانیم با اصل موضوع یا بخشی از انتقاد، در‌صورتی‌که درست ا‌ست، موافقت کنیم و قسمتی را که درست نیست، نادیده بگیریم. به‌طور مثال در مقابل انتقاد «چرا سر راه خرید نکردی؟ تو چقدر بی‌مسئولیتی! اصلا به فکر ما نیستی!»، پاسخ دهیم: «درست میگی! امروز فراموش کردم. باید سر راه خرید می‌کردم».

تأیید انتقاد بدون رنجیدن

در‌صورتی‌که احساس کردیم انتقاد سازنده و درستی از ما شده، از طرف مقابل تشکر کنیم و ترتیب اثر دهیم. باید دقت کنیم که هنگام تأیید انتقاد از کلمات طعنه‌آمیز مانند «بله، صحیح می فرمایید» ا‌ستفاده نکنیم؛ جمله‌ای که پیام د‌یگری را منتقل می‌کند، ولی شبیه موافقت ا‌ست. 

در گام بعدی، اگر بهتر ا‌ست توضیحی ارائه دهیم که به ارتباط جرأتمندانه‌ی ما کمک می‌کند، بدون شرمندگی و عذر‌خواهی زیاد، با یک جمله‌ی کوتاه، شرایط و زاویه‌ی دید خودمان را هم مطرح کنیم. گرچه انتقاد، آزاردهنده ا‌ست، اما برخی اوقات تأییدکردن سودمند ا‌ست. به‌طور مثال، وقتی همسرمان از کار ما عصبانی شده، با تأیید اشتباه خود یا پذیرفتن انتقادی که از ما کرده، می‌توانیم او را آرام کنیم.

کلام آخر این‌که وقتی از ما انتقادی شد، خوب به آن فکر کنیم که آیا واقعا برداشت طرف مقابل درست ا‌ست؟ آیا خودمان منظور طرف مقابل را خوب متوجه شده‌ایم؟ اگر به آن عمل کنیم، کارآمد و سازنده ا‌ست یا نه؟ باید توجه داشته باشیم که در بررسی انتقاد، خوب گوش‌دادن به صحبت‌های طرف مقابل، بدون عصبانیت و انکار‌کردن بحث بسیار مهم ا‌ست.